1. Имомнинг ва ёлғиз намозхоннинг ҳар ракъатда Фотиҳани сурасини бир дафъа ўқиши – вожибдир.
2. Фотиҳадан кейин бир сура ёки камида уч қисқа оят ўқиш.
3. Фарз намозларининг илк икки ракъатида ва бошқа бутун намозларнинг ҳар ракъатида Фотиҳадан кейин бир Замми сура ўқиш вожиб.
1. Таҳрима такбири ва Қунут такбирида эркаклар қўлларини қулоққа, аёллар эса кўкракка кўтариши суннатдир.
2. Такбирда кафтни қиблага қаратиб туриш.
3. Такбирдан кейин қўл боғлаш.
1. Қиёмда, сажда ўрнига қараб туриш.
2. Рукуъда оёқ учларига қараб туриш.
3. Саждада бурун қўйилган жойга қараб туриш.
Буюк ислом олими “Тафсир-и кабир” ва бошқа турли қийматли қитоблар соҳиби имоми Фахриддин Розий (раҳматуллоҳу алайҳ) Ол-и Имрон сурасининг 61-ояти каримасининг тафсирида айтадиларки: “Хоразм шаҳрида эдим. Шаҳарга бир роҳибнинг келганини ва христианликни ёйишга уринаётганини эшитдим. Ёнига бордим. Суҳбат бошланди. Менга “Муҳаммад алайҳиссаломнинг пайғамбар эканлигини кўрсатадиган далил нима?” деди. Шу жавобни бердим.
Фахриддин Розий: Мусонинг, Исонинг ва бошқа пайғамбарларнинг (алайҳимуссалом) хариқалар, мўъжизалар кўрсатганлари ҳақида хабарлар бўлгани каби Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳам мўъжизалар кўрсатгани ҳақида хабар бизгача етиб келган. Бу хабарлар тавотур (қувватли, ишончли хабар) ҳолидадир. Тавотур йўли билан келган хабарларни ё қабул этасан, ё рад этасан. Агар рад қиладиган бўлсанг ва мўъжиза кўрсатиш одамнинг пайғамбар эканлигига далолат қилмайди десанг, у ҳолда тавотур йўли билан бизга хабар берилган бошқа пайғамбарларга ҳам ишонмаслигинг керак. Агар тавотур билан келган хабарларнинг ҳақлигини ва мўъжиза кўрсатган зотнинг пайғамбар эканлигига ишонсанг, Муҳаммад алайҳиссаломнинг пайғамбар эканлигини қабул қилишингга тўғри келади. Чунки Муҳаммад алайҳиссалом мўъжизалар кўрсатган ва бу мўъжизалар бизларга тавотур ҳолида етиб келган. Бошқа пайғамбарларнинг пайғамбарлигига тавотур билан билдирилган мўъжизалари сабабли ишонган бўлсанг, Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳам пайғамбар эканлигига имон келтиришинг керак!
Роҳиб: Мен Исонинг (алайҳиссалом) пайғамбар эмас, илоҳ- тангри ўғли эканлигига ишонаман.
(Тангри – маъбуд демакдир. Сиғиниладиган барча нарсага тангри дейилади. Аллоҳу таолонинг исми Аллоҳдир, тангри эмас. Аллоҳу таолодан бошқа тангри йўқдир. Аллоҳ калимаси ўрнига қасдан тангри дейиш, жуда янглиш ва чиркин бир одат.)
Фахриддин Розий: Биз ҳозир пайғамбарлик ҳақида суҳбатлашяпмиз. Илоҳлик масаласидан олдин нубувват (пайғамбарлик) мавзуини ҳал қилиб олишимиз керак. Бундан ташқари Исо алайҳиссаломнинг илоҳ эканлигини даво қилишинг ҳам нотўғри. Чунки илоҳ, тангри деган мавжудотнинг ҳамиша, ҳамма вақт бор бўлиши лозим. У ҳолда модда, жисм ва маълум бир жой қоплайдиган нарсалар илоҳ бўлолмайди. Ҳолбуки Исо алайҳиссалом жисм эди, инсон эди. Йўқдан бор қилинди, сизларнинг эътиқодларингиз бўйича ўлдирилди. Аввал бола эди, кейин улғайди. Еб-ичарди, худди бизга ўхшаб гапирарди. Ётар, ухлар, уйғонар ва юрарди. Ҳар бир инсондек яшаш учун бир қанча нарсаларга муҳтож эди. Муҳтож бўлган одам бой бўла оладими? Аввал йўқ бўла туриб, кейиндан пайдо бўлган бирон нарса ҳечам абадий бўла оладими? Вақт ўтиши билан ўзгарадиган нарса давомли, абадий бор бўла оладими?
Исони (алайҳиссалом) қочиб яширинган жойидан яҳудийлар тутиб, осди, дейсизлар. Ўша вақтда Исонинг (алайҳиссалом) қаттиқ ғам чекканлигини, бу аҳволдан қутилиш учун чора излаганини айтасизлар. Агар у, сизлар эътиқод қилгандек ҳақиқий Илоҳ ёхуд илоҳнинг бир парчаси бўлганида яҳудийларнинг кўзидан ўзини яширишни уддалаган, ҳатто уларни ҳалок қилган бўлмасмиди? Илоҳнинг ўғли бўлса, нимага ғам чекди ва яширинишга жой излади? Валлоҳи, мен бунга ҳайрат қиламан. Ақли бўлган одам бу сўзларни қандай гапиради, буларга қандай ишонади? Бу сўзларнинг нотўғрилигига ақлнинг ўзи гувоҳ.
Исо ҳақида тасаввурларингиз бир-бирига зид. Уч хил гапирасизлар:
1) У Худодан фарқли ўлароқ кўзга кўринадиган жисмоний бир илоҳ эмиш. Тангри эмиш. Оламларнинг илоҳини ўлдига чиқаришингиз, яҳудийлар уни ўлдирган вақтда оламнинг илоҳини ўлдирганликларини таъкидлаш бўлади. Бу тақдирда оламнинг илоҳсиз қолиши керак бўларди. Ҳолбуки оламнинг илоҳсиз қолиши мумкин эмас. Бундан ташқари, яҳудийлар ноҳақ бўла туриб уни тутиб ўлдиришлари, унинг ожизлигини ва ноҳақликка учраганини кўрсатади. Мана шундай ожиз ва қувватсиз бир одам оламларнинг илоҳи бўла оладими?
Исо алайҳиссаломнинг Аллоҳу таолога кўп ибодат қилгани тавотур билан собитдир. Исо алайҳиссалом илоҳ бўлганида эди, тоат-ибодат қилмасди. Чунки илоҳ асло ўзига ўзи ибодат қилмайди. (Аксинча бошқалар унга ибодат қилади.)
Роҳибнинг сўзи ёлғон эканлиги шундан ҳам билинади.
2) Уни том маънода мутлақ илоҳ дейсизлар. У тангрининг ўғли дейсизлар. Бундай эътиқод тамоман чирик. Чунки илоҳ жисм ва сифат бўлолмайди. Илоҳнинг бир жисмга қўшилиши, у билан бирлашиши имконсиз. Агар илоҳ жисм бўлганида эди, бошқа бир жисмга ҳам қўшиларди. Жисмга қўшилган нарса жисм бўлади ва икки жисмнинг моддалари аралашади. Бу эса илоҳнинг парчаланишига олиб келади. Агар илоҳ сифат бўлганида эди, маълум бир маконга муҳтож бўларди. Бу эса, илоҳнинг бошқа қандайдир омилларга муҳтож бўлиши демакдир. Бошқасига муҳтож бўлган зот илоҳ бўла олмайди. (Илоҳнинг Исо алайҳиссаломга қўшилишига сабаб нима эди? Исо алайҳиссаломга сабабсиз қўшилиши, ҳеч қандай сабабсиз, асоссиз бир нарсани бошқа нарсадан устун кўришдир. Бунинг эса нотўғри эканлигини “Жавоб беролмади” китобида Аллоҳу таолонинг бир эканлигини исбот этаётганимизда билдирганмиз.)
3) У ўзи бевосита тангри эмас. Лекин худонинг бир парчаси унга хулул қилган, қўшилган, дейсизлар. Агар бу парча, илоҳнинг илоҳ бўлишида катта роль ўйнайдиган таъсирли бир фактор бўлса, унда ўша парча илоҳдан ажралгач ҳақиқий илоҳнинг илоҳлиги бузилади. Агар бу парча илоҳнинг илоҳ бўлишида ҳеч қандай роль ўйнамайдиган, таъсирсиз бир бўлак бўлса, унда бу парчанинг тангрига тегишли парча бўлмаслиги керак. Энди Исо алайҳиссаломнинг тангри, илоҳ эканлигига бошқа қандай далилинг бор?
Роҳиб: У ўликларни тирилтирди, туғма кўрларнинг кўзини очди ва Пес деган теридаги қичишадиган оқ доғларни даволагани учун тангри бўла олади. Бундай ишларни фақат тангри қила олади.
Фахриддин Розий: Маълумки далилнинг йўқлиги мадлул (далилнинг далиллаб берган нарсаси)нинг мавжудиятини инкор қилишга асос бўла олмайди. Далил бўлмагунча мадлул ҳам бўлмайди десанг, олам яратилишдан аввал, яъни азалда оламни яратган Яратувчининг йўқ бўлганини даво қилган бўласан, бу эса нотўғри! Чунки олам - Яратувчининг борлигига далилдир. Далил бўлмаса ҳам мадлул бўла олади десанг, азалда махлуқлар йўқ пайтда ҳам Яратувчининг бор бўлганини қабул қилган бўласан. Энди, Исо алайҳиссалом ҳали яратилмаган пайтларда, яъни азалда илоҳнинг унга хулул қилиб, бирлашганини айтсанг, буни далилсиз қабул қилган бўласан. Чунки Исо алайҳиссалом кейин яратилди. Бу - унинг азалда бор эканлигига далилнинг йўқлиги демакдир. Тангрининг Исо алайҳиссалом баданига хулул қилганини, яъни унинг вужудига бир парча кирганини далилсиз қабул қиласан-у, менга, сенга, ҳайвонларга, ўтларга ёхуд тошларга келиб кирмаганини қаердан биласан? Нимага буларга ҳам, далилсиз келиб кирганига, булар билан бирлашганига эътиқод қилмайсан?
Роҳиб: Илоҳнинг айнан Исога хулул қилиши билан сенга, менга ва бошқа мавжудотга келиб кирмаганининг сабаби шундоғам маълум-ку! Исо алайҳиссаломда мўъжизалар кўринди. Сенда, менда ва бошқа борлиқларда эса, бундай ҳолатлар кузатилмади. Демак бундан илоҳнинг айнан унга хулул қилганини, бошқа мавжудот баданига умуман кирмаганини яққол кўрамиз.
Фахриддин Розий: Исонинг (алайҳиссалом) вужудида илоҳнинг мужассамлашганига далил сифатида, Унинг мўъжизалар кўрсатганини даво қиляпсан. Далил бўлмагунча, яъни мўъжизалар кўрилмагунча нимага бошқа баданда мужассам бўла олмайди дейсан? Сенда, менда ва бошқа мавжудотларда мўъжизалар кўринмаганини сабаб-далил кўрсатиб, тангрининг бизларга хулул қилмаганини иддао қила олмайсан. Чунки юқорида "далил мавжуд бўлмаса ҳам, мадлул (далилнинг далиллаб берган нарсаси) мавжуд бўла олади" деган эдик. Мана шу қоида бўйича, илоҳнинг бирон жисмга хулул қилиши (кириши), у билан бирлашиши, унинг танасида мужассамлашиши далилга, яъни мўъжизалар кўрсатишга боғлиқ эмас. У ҳолда илоҳнинг менга, сенга, мушукка, ит ёки сичқон баданига ҳам хулул қилганига ишонишинг, эътиқод қилишинг керак. Илоҳнинг мана шундай паст махлуқларга хулул қилганига, уларнинг баданларига келиб кирганига халқни ишонтиришга уринган дин ҳечам ҳақ дин бўла оладими?
Ҳассани аждарга айлантириш, ўликни тирилтиришдан анча мушкул иш. Чунки ҳасса билан илон ҳеч қайси жиҳатдан бир-бирига яқин эмас. Мусо алайҳиссаломнинг ҳассани аждарга айлантирганига эътиқод қиласизлару лекин унга "тангри" ёки "тангрининг ўғли" демайсизлар. Исо алайҳиссаломга нима учун "тангри, фалон-писмадон" дейсизлар?
Роҳиб бу сўзимга қарши ҳеч нарса дея олмади, жим бўлишга мажбур бўлди.” (Саодати Абадия)
Савол: Христианлар нима учун Аллоҳга "ота" дейишади? Бундан ташқари, Пайғамбар жанобимизнинг боболаридан бўлмиш ҳазрати Иброҳимнинг отасига кофир дейишадими?
Жавоб: Қуръони каримда ҳазрати Яъқубга “Отанг Иброҳим, Исмоил ва Исҳоқ” деб буюрилади. (Бақара, 133) Ҳазрати Яъқуб ҳазрати Исҳоқнинг ўғлидир. Ҳазрати Исмоил амакиси, ҳазрати Иброҳим эса бобосидир. Демак бу ерда амакига ҳам, бобога ҳам ота дейилган. Ҳазрати Иброҳимнинг отаси Торуҳ бўлгани ҳолда амакиси ва ўгай отаси Озарга нисбатан Қуръони каримда “Иброҳимнинг отаси” деган ифодани учратамиз. (Анъом, 74)
Ҳазрати Одамга "Одам ота" дейилганидек ҳазрати Нуҳга ҳам "иккинчи ота" дейилмоқда. Ҳадиси шарифда: “Одам билан Нуҳ орасида ўнта ота бор” деб марҳамат қилинган. (Табароний)
Расулуллоҳ амакиси Абу Толибга ота ва унинг аёли Фотима бинти Асадга она деганлар. Бу воқеа ҳадиси шарифлар билан собитдир. Туркистон диёрида ҳурматли кишиларга ҳам "ота" дейилиши “Рашаҳот” китобида ёзилган. Турли миллатларда амакига, ўгай отага, қайнотага ва ёрдамсевар кишиларга ота дейиш одат. Инсонларга яхшилик қилган, уларни ҳимоясига олганларга мажозан "фақир отаси" дейилади.
Қари кишиларга ҳам ҳурмат маъносида ота дейилади. Эскидан зовия ва хонақоҳлар (тариқат мактаблари) улуғига ҳам ота дейиларди. Бугунда тўдабошиларига ҳам мафия отаси дейилмоқда. Кампирларга ҳам Фотима она, Ойша она ёки Ҳожи она дейилади. "Ота" деганимиз билан у киши бизнинг ўз туққан отамиз бўлиб қолмаганидек, "она" деб ҳитоб қилган аёлллар ҳам бизнинг ўз онамиз бўлиб қолмайди. Булар ҳурмат учун айтилади. Яна қари кишиларга қариндош бўлмасак ҳам амаки, бобо, хола, буви деймиз. Булар ҳақиқий маънода эмас, ҳурмат маъносидадир.
Қайнота ва қайнонага "ота" ва "она" дейиш нормал ҳодиса. Баъзи жойларда қайнонага "жижи она" ҳам дейилади, Булар мубоҳ одатлардир. Гуноҳ бўлмаган одатларга эргашишда хавф йўқ. Ҳатто гуноҳ бўлмаган баъзи одатларга амал қилмаслик "у фалончи" дегандай ном олишга, шуҳратга ёки ўзгаларнинг кўнглини оғритишга сабаб бўладиган бўлса, бундай одатларга амал қилиш керак. (Ҳадиқа)
Бугун баъзи христианлар “Барчамиз Аллоҳнинг фарзандларимиз. Аллоҳ барчамизнинг отамиз. Инжиллардаги ота ва ўғил калималарини шундай тушуниш керак” дейишади. Христианларнинг аксари Инжиллардаги "ота" калимасини нотўғри тушунгани учун Аллоҳу таолога қатъиян Исонинг отаси дейишмоқда. Инжиллардаги ота муборак бир мавжудот, ўғил эса, унинг севгили бандаси-қули демакдир. Яъни бу ифодалардан мақсад уч тангри эмас. "Ота" ва "ўғил" сўзлари ишлатилган жумлалардан чиқадиган маъно қуйидагича:
“Ҳар нарсанинг ҳокими ва молики бўлган Аллоҳу таоло ҳазрати Исодек севгили бир қулини инсонларга пайғамбар этиб юборди.”
Ҳозирги Инжилларнинг эски ибронийча нусхаларидан нотўғри таржима қилиш натижасида юзага келганини айтаётганлар ҳақли. Чунки ибронийча Ота калимаси “Ҳурматга лойиқ улуғ шахсият” деган маънога ҳам келади. Бунинг учун Қуръони каримда ҳазрати Иброҳимнинг амакиси бўлган Озарга “Озар деган отаси” деган ифода ўтган. Ўғил калимаси ҳам ибронийчада ўзига жуда яқин, қадрдон бўлган бирини таърифлаш учун қўлланилади. Матта Инжилининг 5-боби 9-оятида “Тинчликсеварлар нақадар табаррук инсонлардир, улар Худонинг ўғли деган ном билан ёдга олинади” дейилади. Бу ерда "ўғил" сўзи "Аллоҳнинг севган қули" деган маънони беради. У ҳолда Инжилда "ота"дан мақсад - муборак бир яратувчи, "ўғил"дан мақсад эса, севгили бир бандадир.
Натижа: Инжилларда "ўғил" таъбири Исо алайҳиссаломдан ўзга инсонларга нисбатан ҳам ишлатилган. Масалан, Матта ёзган Инжилда айтиладики: “Тинчликсеварлар нақадар табаррук инсонлар, улар Худонинг ўғли дея ёдга олинади.” (5/9)
“Сизлар самоларда бўлган Отанинг фарзандлари бўласизлар.” (5/45)
Агар "ота ва ўғил бўлиш" ҳазрати Исо ҳақида ҳақиқий маънода ишлатилган бўлса, унда ўзга инсонлар ҳақида ҳам ҳақиқий маънода ишлатилган бўлади. У ҳолда, нафақат ҳазрати Исо, балки барча одамзод Аллоҳнинг ўғли, фарзандлари бўлади. Агар "ота" таъбири ўзгаларга нисбатан мажозий маънода ишлатилган бўлса, унда ҳазрати Исога нисбатан ҳам мажозий маънода қўлланилган бўлади.
Савол: Таслис ақидаси Инжилларга қачон киритилди?
Жавоб: Илк ёзилган уч Инжилнинг (Матта, Маркос, Лука) ҳеч бирида Таслисга доир ҳатто битта ҳарф ҳам йўқ эди. Тўртинчи бўлиб пайдо бўлган юнонча Юханна Инжилида юнон файласуфи Афлотуннинг таслис (уч Худолик) фикри кўриниш топди. Барнабас Инжилида Аллоҳнинг бир эканлиги айтилади. Константин Афлотуннинг таслис фикрини янги Инжилга ҳам илова қилдиргач роҳиб Ариус “Таслис - улкан залолат! Аллоҳ бир, Исо унинг ўғли эмас, қули” дегани учун христианлар уни черковдан қувғин қилишди. Ариус Мисрга қочса ҳам, ашаддий христианларнинг суиқасдларидан қутила олмай, шаҳид қилинди.
Бугунги кунда Таслис (уч Худолик) христиан динининг асосини ташкил этмоқда. Аллоҳ айни пайтда ҳам учта, ҳам битта деган ақида черковларга ҳоким. Булардан бир қисми учликни Ота, Ўғил ва Руҳулқудс сифатида қабул этади. Бошқа бир қисми эса, Аллоҳ, Марям ва Исо дейишади. Ҳазрати Исо ҳақида “У ўғил тангри, Худо инсон танасига кириб, ҳазрати Марямдан туғилган” дейишади. Яъни бу улуғ Пайғамбарнинг ҳам инсондан туғилганига ҳамда илоҳ эканлигига ишонишади. Махлуқдан туғилган зотнинг ўзи ҳам махлуқ, яъни яратиқ бўлмайдими? Унга қайси ақл билан Холиқ (яратувчи) дейиш мумкин?
Христианлар Руҳулқудснинг Ота тангридан ажралиб чиқиб, Исонинг вужуди билан бирлашиб кетганига эътиқод қилишади. Мусулмонликда эса, Руҳулқудс тўрт улуғ фариштадан Жаброилнинг исмидир. Унинг вазифаси бутун инсонларга руҳ уфлаш билан бирга Пайғамбарларга ваҳий ҳам олиб келади. Худди барча руҳлардек Руҳулқудснинг ўзи ҳам бир яратиқ, яъни махлуқдир.
Христианлар ҳазрати Исонинг жуда кўп ибодат қилганига, кейин эса, яҳудийлар томонидан ўлдирилганига, ўлдирилишдан олдин яширинишга жой излаганига, яширинган жойидан қўлга тушиб, шиддатли азоблар чекиб “Ё Рабби! Мени нима учун тарк этдинг?” деб Аллоҳга ҳолидан шикоят этганига эътиқод қилишади. Ўлдирилганидан кейин Жаҳаннамга кириб, ҳазрати Одам билан унинг наслидан келган барча пайғамбарларни у ердан чиқарганлигига, уч кундан ўтгач жасади ўликларнинг орасидан жонланиб туриб, кўкка учиб кетганлигига ва ота тангрининг ўнг тарафига бориб ўтирганлигига ишонишади. Яъни ҳазрати Исо йўқдан яратилган, ҳазрати Марямдан туғилган, сут эмган, еб-ичган, болалик ва ёшлик чоғларини инсонлар орасида кечирган. Шу ҳолда кейинчалик ўлганлигини ҳечбир христиан инкор қилмайди. Лекин шундай бўлишига қарамасдан йўқдан яратилган ва еб-ичишга муҳтож бўлган бир кишининг асло Худо бўлолмаслигини негадир қабул қилишмайди. Бу қандай Худоки, яҳудийларнинг қўлида ожиз қолиб, қутилиш учун яширинишга жой ахтарса, яна яшириниб ўтирган жойидан қўлга тушиб душманлари қўлида хочга михланиб ўлдирилса?
Ҳам тангри эди дейишади, ҳам-да кўп ибодат қилганлигини айтиб фахрланишади. Тангри ҳам ўз-ўзига ибодат қиладими? Ота тангрининг ўнг тарафига ўтиб ўтирди деганларига қараганда унинг зотини Худодан алоҳида бир мавжудот эканлигини эътироф қилишган ва устига устак ҳақиқий бўлган Худонинг ўзига ҳам макон иснод этишган бўлади. Тангрилик қудрати бор деб эътиқод қилинган зотнинг ўзга бир тангрига ва маконга муҳтож бўлиши ожизликдир. Ваҳоланки Илоҳда ожизлик бўлмайди. Бошқа бир Худога, маконга ёки бошқа бирон бир нарсага эҳтиёжи бўлган зот ҳечқачон тангри, илоҳ. Худо бўлолмайди.
Инжилларда ўғил таъбири нафақат Исо алайҳиссаломга, балки бошқаларга нисбатан ҳам ишлатилган. Масалан, Матта ёзган Инжилда “Тинчликсеварлар қандай таббарук кишилардур, улар Худонинг авлодлари дея ёдга олинади.” (5/9) “Сиз кўклардаги Отанинг ўғиллари бўласиз.” (5/45)
Агар "ота ва ўғил бўлиш" сифатлари ҳазрати Исо ҳақида ҳақиқий маънода қўлланилган бўлса, бошқа инсонлар ҳақида ҳам ҳақиқий маънода қўлланилган бўлади. Унда фақат ҳазрати Исо эмас, барча инсонлар Худонинг ўғилллари, фарзандлари бўлишади. Агар "ота" таъбири ўзга одамларга нисбатан мажозий маънода ишлатилган бўлса, ҳазрати Исо учун ҳам мажозий маънода ишлатилган бўлиши керак.
Матта Инжилида ҳазрати Исога пайғамбар дейилган: “Оршелимга кирганида бу ким дея шаҳар ғалаёнга келди. Халқ эса, бу Насоралик Исо пайғамбар дейишди.” (21/10-11)
“Исо, бир пайғамбардур, у ўз ватанидан бошқа ерларда ҳам обрў-эътиборсиз қолмайди, деди.” (13/53-54)
Кўриб турганингиздек христианлар ҳатто ўзлари ёзган "муқаддас" китобга ҳам ишонишмайди, Исони пайғамбар эмас, илоҳ- дейишади.
