Тасбиҳ айтиш суннатдир

Савол: Намоздан кейин Субҳоналлоҳ, Алҳамдулиллоҳ, Аллоҳу акбар деб тасбиҳ айтиш бидъатми?

Жавоб: Ижмо билан собит бўлган муаккад бир суннатдир. Тасбиҳларни бармоқ билан санаш ва тасбеҳдан фойдаланиш жоиз. Жаноби Расулуллоҳ бир аёлнинг тасбиҳларни данаклар билан санаётганлигини кўрганлар, лекин тақиқламаганлар. Бу эса тасбиҳларни тошчалар, данаклар ва тасбеҳ билан санашнинг жоиз эканлигини кўрсатмоқда. (Радд-ул-мухтор)

Қуръони каримда Боқият-ус-солиҳат (давомли бўлган яхши ишлар) ифодаси ўтмоқда. Расулуллоҳ айтдиларки: “Боқият-ус-солиҳатни кўп айтинг. Булар: тасбиҳ, таҳлил, таҳмид, такбир ва тамжиддир.” (Табароний)

(Тасбиҳ – Субҳоналлоҳ; Таҳлил – Ла илоҳа иллаллоҳ; Таҳмид – Алҳамдулиллоҳ; Такбир – Аллоҳу акбар; Тамжид – Ла ҳавла вала қуввата илло биллоҳ дейишдир.) 

Бутун гуноҳлари авф қилинади

Ҳадиси шарифда марҳамат қилиндики: “Ҳар намоздан кейин 33 субҳоналлоҳ, 33 алҳамдулиллоҳ, 33 аллоҳу акбар сўнгра Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ лаҳул-мулку ва лаҳул-ҳамду ва ҳува ала кулли шайин қодирни ўқиган кишининг денгиз кўпигича гуноҳи бўлса ҳам авф этилади.” (Муслим)

“Бармоқ учлари билан санаб тасбиҳ ва таҳлил қилишда давом этинг. Қиёматда ҳар аъзодан ҳисоб сўралади ва бармоқлар учун “тасбеҳда фойдаланди” дейилади. Ғофил бўлган киши раҳматдан узоқ қолади.” (Ҳаким)

“Такбир, таҳмид, тасбиҳ ва таҳлили сабаб билан мусулмон бўлиб қариган кишидан яхшиси йўқдир.” (И.Аҳмад)

Фақирлар “Ё Расулуллоҳ, бадавлатлар даража ва неъмат жиҳатидан биздан ўзиб кетдилар. Биз намоз ўқиймиз, улар ҳам ўқийдилар; биз рўза тутяпмиз, улар ҳам тутяптилар. Бироқ улар закот, садақа бермоқда, қулларни озод этмоқда, биз эса буларни қила олмаймиз” деганларида Жаноби пайғамбаримиз марҳамат қилдиларки: “Сизлардан устун бўлганларга етиша оладиган, паст бўлганлардан ўзиб кета оладиган ва айнан сизлар қилган ишни бажарганлардан бошқа кишиларнинг устун бўлмайдиган бир нарсани ўргатаман. Ҳар намознинг сўнггида 33 марта субҳоналлоҳ, 33 алҳамдулиллоҳ, 33 аллоҳу акбар, бир марта Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ. Лаҳул-мулку ва лаҳул-ҳамду ва ҳува ала кулли шайин қодир”ни айтинг!” Фақирлар “Бадавлатлар ҳам биздек тасбиҳ айтиб, яна биздан ўтиб кетадилар” деганларида Расулуллоҳ айтдиларки: “Бу Аллоҳу таолонинг фазлидир, истаган кишиларига беради.” (Абу Довуд)

Имоми Раббоний ҳазратлари айтдики: “Намоз ўқиган киши  Раббига ёлвормоқда, Унинг буюклигини ва Ундан бошқа барча нарсанинг ҳеч эканлигини кўрмоқда. Намоздаги кам-кўстлар айтилган тасбиҳ ёрдамида тамомланади. Лойиқ ва мукаммал ибодат қила олмаганлигини билдиради. Таҳмид билан намоз ўқиш орқали шарафланишнинг, Унинг ёрдами билан бўлганлигини билдириб, бу катта неъматга ҳамд этилади. Такбир билан эса Ундан бошқа ибодатга лойиқ зот йўқлиги билдирилади.” (304-мактуб)

Гуноҳ қилган бир киши бу амр ва тақиқларнинг соҳибининг азаматини ва кибриёсини ўйлаганида эди, Унинг амрларига қарши келолмасди. Гуноҳ қилиши Унинг амрлари ва тақиқларига қиймат бермаганлигини кўрсатмоқда. Бундай ҳоллардан Аллоҳу таолога сиғинамиз. Танзиҳ калимасини (яъни юқорида ёзилган тасбиҳни) кўп ўқиш билан бу қусур авф этилади.

Истиғфор айтиш, гуноҳларнинг пардаланишини исташдир. Танзиҳ калимасини ўқиш эса гуноҳларининг ўчирилиб йўқ қилнишини исташдир.

Субҳоналлоҳ ҳайратланарли бир калимадир. Айтилиши қисқа, маънолари ва фойдалари кўпдир.

Таҳмид (алҳамдулиллоҳ) калимасини кўп айтиш билан Аллоҳу таолога шукр этилган бўлади. Унинг берган неъматларининг шукри адо этилган бўлади.

Такбир (аллоҳу акбар) калимаси Аллоҳу таолонинг инсонлар қилган шукрлардан жуда юксакда эканлигини, Унга ярашадиган шукр қилина олмаслигини кўрсатмоқда. Чунки Унга қилинган истиғфорлар, авф тилашлар учун кўп истиғфор айтиш керак.

Ҳақ таолога ярашадиган ҳамд фақатгина Унинг ўзи тарафидан қилина олади. Шунинг учун Саффот сурасининг сўнггида “Субҳона раббика...” деб буюрган. Ўзини ҳисобга тортишни истаган киши бу ояти каримани кўп ўқиши лозим. Мана шу тариқа истиғфор ва шукр қилган бўлади. Истиғфор ва шукр эта олмаслигини ҳам ва қусурларини ҳам билдирган бўлади.  (Мактуботи Раббоний, 1-жилд, 309-мактуб) 

Савол: Намоздан кейинги тасбиҳларни 33дан кўп ўқиш зарарлими?

Жавоб: Намоздан кейинги тасбиҳларни ўқиётганда 33 та бўлишига диққат қилиш керак. Диннинг амрларида турли ҳикматлар бор. Бу миқдор дорининг миқдори кабидир. Ортиқ ёки кам бўлса кутилган фойда ҳосил бўлмайди. Хазина 33 дадир. Бир метр олдинга ёки орқага силжиса хазинани тополмайди. Тасбиҳларни 33 та ўрнига, кўпроқ савоб бўлсин деб 40 ёки ундан кўпроқ айтиш бидъат бўлади. Ҳеч тасбиҳ айтмасдан туриб кетилса гуноҳ бўлмайди. Лекин суннат савобидан маҳрум қолади. 

Савол: Масжидда намоз ўқигандан кейин дуони кутмасдан ишимизга кетаётиб йўлда Оятал-курсини ўқиш ва тасбиҳларни айтишнинг зарари борми?

Жавоб: Намоз ўқигандан кейин тасбиҳ айтиш шарт эмас, зарур иши бўлган одам кетиши мумкин. Тасбиҳни йўлда ҳам айтиши мумкин. Лекин муҳим ва шошилинч иши бўлмаган киши албатта тасбиҳни айтиши лозим. Чунки намозлардан кейин тасбиҳ айтишнинг фазилати кўп.

Имоми Раббоний ҳазратлари айтадики: “Намоз ўқиган киши  Раббига ёлвормоқда, Унинг буюклигини ва Ундан бошқа барча нарсанинг ҳеч эканлигини кўрмоқда. Намоздаги кам-кўстлар айтилган тасбиҳ ёрдамида тамомланади. Лойиқ ва мукаммал ибодат қила олмаганлигини билдиради. Таҳмид билан намоз ўқиш орқали шарафланишнинг, Унинг ёрдами билан бўлганлигини билдириб, бу катта неъматга ҳамд этилади. Такбир билан эса Ундан бошқа ибодатга лойиқ зот йўқлиги билдирилади.” (304-мактуб)

Иши бўлган киши дуони кутмасдан туриб кетиши, йўлда ўқиши жоиз. Зарурат бўлмагунча дуо ва тасбеҳларни тарк этмаслик лозим. Оятал-курси ва тасбеҳларнинг фазилати катта. “Эй ўғил илмиҳоли”даги ҳадиси шарифда марҳамат қилинадики: “Кимки фарз намозларидан кейин ўрнидан турмасдан бир марта Оятал-курси ўқиб, 33 субҳоналлоҳ, 33 алҳамдулиллоҳ, 33 аллоҳу акбар айтса, ҳаммаси 99 бўлади. Бир марта Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ лаҳул мулку ва лаҳул-ҳамду ва ҳува ала кулли шайин қодир деса, Ҳақ таоло у кишининг гуноҳларини авф этади.”

Бир ҳадиси шарифда эса, бомдод намозини ўқиб бўлиб, ўрнидан турмасдан ва гапирмасдан ўн марта “Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ лаҳул мулку ва лаҳул-ҳамду йухйи ва йумит ва ҳува ала кулли шайин қодир” ўқиган кишининг ҳар турли ёмонликлардан ва шайтоннинг шарридан муҳофаза қилиниши бир қанча савобларга қовушиши билдирилган. (Насоий)

Бу ерда Аллоҳу таолонинг авф этиши суюнчиланган гуноҳлар Ўзи билан қули орасида бўлган ва тавбаси қилинган гуноҳлардир. Икки қул орасида ўтган ҳақлардан қутулиш учун ўша киши билан ҳалоллашиш, розилик олиш ҳам керак бўлади.

Савол: Намоздан кейин имом дуога қўл очганда ҳали тасбиҳ айтиб улгурмаган киши ҳам дуога қўшиладими?

Жавоб: Тасбиҳ айтгандан кейин дуога қўшилган яхшироқдир.

Савол: Эҳтиёж бўлганда чап қўл билан тасбиҳни санаш жоизми?

Жавоб: Албатта жоиз. Жаноби Пайғамбаримизнинг яхши ишларни ўнгдан бошлаши, кийим-кечак, еб-ичиш каби одатларига “Суннати завоид” дейилади. Буларни унутиб ёки бир узр билан тарк этишнинг зарари йўқ. (Ҳадиқа)

Хайрли, яъни яхши ишларни ўнг қўл билан ишлаш суннатдир. Чап қўл билан ишласа ҳам зарари йўқ, лекин ҳар бир ишда Пайғамбаримизни тақлид қилиш яхшидир.

Савол: Намоздан ва тасбиҳ билан дуолардан кейин нима ўқилади?

Жавоб: Намоздан (салом бергандан) кейин уч марта “Астағфируллоҳ, астағфируллоҳ мин кулли мо кариҳаллоҳ, Астағфируллоҳ ал азим аллазий ла илоҳа илла ҳувал ҳаййал қаййума ва атубу илайҳ” ўқилади. Тасбиҳлардан ва дуодан сўнгра 67 марта астағфируллоҳ айтилиб, 70га тамомланади.

Савол: Тасбиҳ айтаётганда ўзимиз эшитадиган даражада айтишимиз керакми?

Жавоб: Ҳа, ўзи эшитиши керак.

Тасбиҳни бармоқ билан ҳисоблаш

Савол: Тасбиҳни бармоқ билан санаганнинг савоби кўпми ёки тасбеҳ билан?

Жавоб: Намоздан кейин тасбиҳларни бармоқ билан санаш суннатдир. Хаёли паришон бўлиб, ҳисобда адашадиган кишиларнинг тасбеҳ билан санашларининг савоби кўп бўлади. Ҳисобда адашадиган кишиларнинг тасбеҳ билан, адашмайдиганлар эса бармоқ билан санагани яхши. Баъзилар айтганидек тасбеҳ ёрдамида тасбиҳ айтиш суннатга зид эмас.

Савол: Баъзи кишилар тасбеҳ ўгираётганда Субҳоналлоҳ деганда тасбеҳни пастдан юқорига, Алҳамдулиллоҳ деганда текис, Аллоҳу акбар деганда юқоридан пастга қаратиб тутади. “Нимага бундай қиласизлар?” деб сўраганимизда “Сирот кўприги шундай бўлгани учун” деб жавоб бердилар. Бундай қилишнинг зарари борми?

Жавоб: Ҳеч қандай зарари йўқ.

Савол: Намоздан кейин Оятал-курси ўқигандан кейин тасбеҳга нимага уфлаймиз?

Жавоб: Тасбеҳга эмас, қўлимизга уфлаймиз. Уфлаш жоиз, чунки Жаноби пайғамбаримиз бирон нарса ўқиганларида баъзан қўлларига уфлаб, муборак вужудларига сурардилар. Қўлларига уфлаётганида тасбеҳга ҳам уфланса зарари бўлмайди.

Савол: Қуёш чиқаётганда ва ботаётганда тасбиҳ ва дуо қилишнинг зарари борми?

Жавоб: Зарари йўқ. Фақат бомдоддан кейин қуёш чиқаётганида ўқилмайди. Аср намози қуёш ботмасдан бошланса, қуёш ботгандан кейин давом этилади.

Савол: Шом ва бомдод намозидан кейин Ҳашр сурасининг охирини, хуфтондан кейин Аманарасулуни ўқиш мустаҳабми?

Жавоб: Ҳа, мустаҳаб.

Савол: Ҳашр сурасининг охирини ўқиётганда 3-сида “Астаизу” дейиш жоизми?

Жавоб: Ҳа, жоиз.

Савол: 33лик тасбеҳ билан тасбиҳ айтиш жоизми?

Жавоб: Ҳа.

Савол: Қаҳрабо ёки кумуш тасбеҳ қўлланиш жоизми?

Жавоб: Ҳа.

Савол: Намоз ўқиётганда ёнимизда шовқин солаётган кишига “Ундай қилма, адашиб кетяпман” деган маънода имо этиш учун тасбиҳларни бироз баланд овозда айтиш жоизми?

Жавоб: Ҳа, жоиз.

Савол: Намозларни секин ўқийман. То мен намозни тугатиб тасбиҳ айтишни бошлагунимча масжидда Қуръон ўқишни бошлайдилар. Қуъон ўқилишини тинглаб кейин тасбиҳ айтишим керакми ёки ўқилаётган вақтда тасбиҳ айтсам ҳам бўладими?

Жавоб: Ўқилаётган Қуръонни тинглаш фарздир, минг йил тасбиҳ айтсангиз ҳам уни тинглаганда эришадиган савобчалик савоб қозона олмайсиз. Чунки нофила фарзнинг ёнида денгиздан бир томчи ҳам эмас. Шунинг учун фарзни танлаш керак, яъни Қуръонни тинглаш лозим. Ҳатто Қуръон ўқилаётганда суннат ва нофила намозни ҳам ўқимаслик керак.

Савол: Фарз намозлардан аввал ёки кейин саждага ётиб дуо қилинмайдими?

Жавоб: Намоз ичида саждада бўлганида дуо қилинмайди. Фарз намоздан ташқарида ҳар вақт саждага бориб дуо қилинади. Лекин фарз билан суннат, суннат билан фарз намозлари орасида қилмаслиги керак. Нофила намозларда саждада экан, дуо қилиши мумкин.

Савол: Баъзилар уч истиғфорни имом салом берганидан кейин ўқимоқда. Аллоҳумма антассалом... дан кейин ўқилиши керакмасми?

Жавоб: Ҳа.

Савол: Қиш кунлари совуқ бўлганидан намозларни тугатгандан кейин тасбиҳ ва дуоларни ётоқда ўқиш жоизми?

Жавоб: Ҳа, жоиз.

Савол: Намоздан кейин ҳар доим бир хил дуо ўқиш макруҳми?

Жавоб: Шуъур билан, уйғоқ қалб билан ўқилса, бир хил дуо ўқилса ҳам макруҳ бўлмайди. Бир дуони ёд олиб, шеър каби ўқиш макруҳдир. Лекин нима истаётганини билиб, айни нарсаларни исташ макруҳ эмас.

Савол: Дуо қўл очаётганда баъзи имомлар икки қўлини бир вақтда кўтаради, баъзилари эса аввал ўнг қўлини сўнгра чап қўлини кўтаради. Қайси бири тўғри?

Жавоб: Иккала қўлни бир вақтда кўтариш керак.

Савол: Электрон тасбеҳ билан тасбиҳ айтиш, зикр этиш бидъатми?

Жавоб: Ҳисоблаш ибодат эмас, одатдир. Туяга миниш завоид суннатдир. Автомобилга, самолётга миниш одатдир, суннатга зид эмас. Шу каби механик ёки электрон асбоблар билан тасбиҳ айтиш бидъат эмас. Лекин бу одатларни одамларнинг ичида қўлланиш эътиборни тортади. Риёга, фитнага сабаб бўлиши мумкин. Шу сабабли чўнтакда ва ёлғиз қолганда қўлланиш лозим.

Нормал тасбеҳлар билан ҳам, электрон тасбеҳлар билан ҳам тасбиҳ айтиш бидъат эмас. Ибни Обидин ҳазратлари айтадики: "Расулуллоҳ бир аёлнинг тасбиҳларни данаклар ёрдамида санаганини кўрдилар, лекин тақиқламадилар. Бу эса тасбиҳларни тошчалар, данак ва тасбеҳлар билан айтишнинг жоиз экнлигини кўрсатмоқда. Бунга далил: Абу Довуд, Термизий, Насоий, Ибни Ҳиббон ва Ҳакимнинг Саид бин Аби Ваққосдан (родиаллоҳу анҳ) ривоят этган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ бир аёлнинг данаклар ва майда тошчалар билан тасбиҳ айтганини кўргани ҳолда буни тақиқламаганлигини билдирмоқда." (Радд-ул мухтор)

Жаноби пайғамбаримиз ишнинг аслини билдирдилар. Масалан “Азонни баланд жойда ўқинг” деб буюргандилар. Шунинг учун минорада азон айтиш суннатга зид дейилмайди. Тасбиҳни хурмо данаги, зайтун данаги ёки майда тошчалар билан санаш суннатга зид эмас. Марҳум устозимизнинг бир хотираси бу мавзуни жуда яхши тушунтириб беради:

Лицейда ўқитувчилигимда дарсда бир ўқувчи “Устоз, урушда ўлган мусулмон шаҳид бўладими?” деб сўради. “Ҳа, шаҳид бўлади” дедим. “Пайғамбаримиз буни хабар берганларми?” деди. “Ҳа” дедим. “Денгизда чўкса ҳам, самолётдан ёки вертолётдан қулаб ўлса ҳамми?” деди. “Ҳа, шундай” дедим. “Пайғамбаримиз буларни хабар берганларми?” деб сўради. “Ҳа, хабар берганлар” дедим. Шунда у “Устоз у пайтларда самолёт ва вертолётлар бормиди?” деди. “Жаноби пайғамбаримиз Жами-ул-калим эди. Кўп нарсаларни бир калима билан, бир жумла билан билдирди. “Баланддан йиқилган шаҳид бўлади” деб марҳамат қилдилар” дедим. Ўқувчи “Энди тушундим” деди.

Демак, отдан йиқилсин, минорадан йиқилсин, баланд жойдан йиқилиб ўлган киши шаҳид бўлади. У вақтлар минора ёки бошқа нарсалар бўлмаган-ку дейилмайди.

Ракдан ўлган мўминнинг шаҳид бўлиши билдирилганда “У замонлар рак бормиди” деганларга ҳадиси шарифда ички хасталиклардан ўлган киши шаҳид бўлиши айтилганди. Ҳар бир касалликнинг номма-ном билдирилиши шарт эмас. Қуйидаги ҳадиси шариф кўплаган хасталикларни ўз ичига олмоқда: “Ички хасталиклардан ўлган киши шаҳиддир.” (Ибни Асокир)

Савол: Тасбеҳдаги доналар 33 эмас, кўп ёки кам бўлса зарари борми?

Жавоб: Агар билмаса зарари йўқ. 33 рақами 3га тенг бўлингани учун тасбиҳ айтаётганда учталаб саналса, кам ёки кўп эканлиги алоҳида ҳисобламасдан ҳам аниқ бўлади.

Савол: Намоздан кейин Жаннатни исташ ва Жаҳаннамдан сақланиш учун қайси дуони ўқиш керак?

Жавоб: Бир ҳадиси шарифнинг мазмуни қуйидагича: “Намозни тугатган киши ҳеч нарса гапирмасдан “Аллоҳумма ажирни минаннор ва адҳилнил жанната” демаса, фаришталар “Фурсатни бой берди, Жаҳаннамдан сақланишни исташдан ожиз қолди”, жаннат ҳам “Хайф бўлсин, Жаннатни исташдан ожиз қолди” дейди.” (Табароний) Дуонинг маъноси “Ё Рабби, Жаҳаннамдан сақла, Жаннатга киритгин” деганидир. Бу дуони намоздан кейин дуо қилинаётганда ўқиш мумкин. Намозни тугатиб дегани тасбиҳларни айтиб, дуо қилиб бўлгандан кейин деганидир. Тасбиҳлардан аввал айтилиши бидъат бўлади. Дуодан кейин гапирган бўлса ҳам бу дуони ўқиса, билдирилган ажрларга қовушади.

Савол: Дуо қилаётганда бармоқларнинг ораси очиқ бўладими?

Жавоб: Йўқ, бешта бармоқ ёпишган ҳолатда бўлади.

Савол: Аманарасулуни ўқиётганда тинглаганларнинг дуо қисмида омин дейишлари жоизми?

Жавоб: Жоиз, яхши бўлади. (Ширъа)

Савол: Бомдод ва шом намозларидан кейин Ҳашр сурасининг охирини, хуфтондан кейин Аманарасулуни ўқиш катта савоб. Уларни намозда ўқиш, билдирилган вақтда ўқишнинг ўрнига ўтадими?

Жавоб: Ҳа, жуда яхши бўлади. Ҳар доим бомдод ва шом намозининг фарзи ёки суннатининг илк ракатида Ҳашр сурасининг охирини ўқиш мумкин. Иккинчи ракатда эса бошқа бир сура ўқилади. Агар Ҳашр сурасини иккинчи ракатда ўқийдиган бўлса, у ҳолда биринчи ракатда бошқа сура ўқиш керак. Худди шунингдек хуфтон намозининг фарзи ёки суннатида Аманарасулу ўқилади. Биладиган ва вақти бўлган киши Таборака сурасини ҳам ўқиса яхшироқ бўлади.

Савол: Намозлардан аввал уч истиғфор ўқиш керак экан. Буларни қоматдан аввал ёки кейин ўқиш лозим?

Жавоб: Намозлардан аввал уч истиғфор ўқишнинг кераги йўқ. Лекин намозлар битгандан кейин салом бериб Аллоҳумма антассалом...ни ўқиб бўлгач, уч истиғфор дуоси айтилади. Бу суннатдир. Фақат жума куни бомдод намозининг суннатидан аввал уч истиғфор дуоси ўқилади. Бошқа намозлардан аввал ўқишнинг кераги йўқ. Ҳар намоздан аввал уч, беш, юз марта ўқиса ҳам зарари йўқ, лекин “Фалон вақтда шунча ўқиш суннатдир” деса, нотўғри бўлади.

Савол: Намоздан сўнг дуога бошлаётганда “Субҳона роббиял алиййил аълал ваҳҳоб” ними ёки “Ва мо арсалнака илло раҳматан лил-оламин” ояти каримасини ўқиган яхши?

Жавоб: Иккаласини бирга ўқиган яхши.

Савол: Намоз ўқиб, дуони тугатгандан кейин Фотиҳа ўқилса, қўллар кўтарилмасдан ўқиладими?

Жавоб: Ҳа.

Савол: “Бомдод ва аср намозларидан кейин сўнгги суннат бўлмагани учун жамоат ўрнидан турмаслиги керак” деганлар бор. Бу тўғрими?

Жавоб: Нотўғри. Сафларни бузиш мустаҳабдир, охирида суннати бўлмаган намозларни бундан истисно тутмаслик керак. Китобларда айтиладики: "Фарз намозларни ўқиб бўлгандан кейин, сафларни бузиш (жой ўзгартириш) мустаҳабдир." (С.Абадия)

“Жамоатнинг фарз намоздан сўнг сафларни бузиши кейин келган кишиларнинг уларни фарз намозни ўқимоқда деб ўйламаслиги учун мустаҳабдир.” (Ҳалаби-йи сағир)

Кўрганимиздек сафларни бузиш бомдод ва аср намозлари билан барча намозларга тегишли.

Савол: Масжидга кирганида ўтирмасдан намоз ўқилса ёки ўрнидан турмасдан аввал шу дуо ўқилса шунча савобга эришади деган ҳадислар бор. Масжидда ўтиргандан кейин ёки оёққа туриб бўлгандан кейин ўқилса савоби камаядими ёки ҳеч савоб ололмайдими?

Жавоб: Ҳадиси шарифлардан бизнинг ҳукм чиқаришга уринишимиз ва чиқарган ҳукмимизга кўра амал қилишимиз катта хатолик бўлади. Чунки бу ҳадиси шарифлар ижтиҳод қилиниши керакдир, бошқа бир ҳадиси шариф билан ўзгартирилган бўлиши мумкин, кучини йўқотгандир ёки биз билмайдиган бошқа бир тавили бордир. Мазҳабимизнинг ҳукми бўйича амал қилишмиз керак.(Бариқа)

Ҳадиси шарифда денгиздан чиққан ҳар турли ҳайвонни ейишга бўлади деб турса ҳам, Ҳанафий олимлари денгиз ҳашаротларини ейиш жоиз эмаслигини билдирганлар. Яна ҳадиси шарифда қон олдиришнинг, вужуддан қон чиқиши таҳоратни бузмаслиги билдирилган ҳолда Ҳанафий олимлари вужуддан қон чиққанда таҳорат бузилишига ҳукм берганлар. Бунинг учун бизнинг ҳадиси шариф билан эмас, мазҳабимизнинг шу мавзудаги ҳукми билан амал қилишимиз керак. Сиз айтган ҳадиси шарифлардан бир нечасининг мазмуни қуйида билдирилган: “Масжидга кирганда ўтирмасдан аввал икки ракат (таҳият-ул масжид) намоз ўқинг!” (Бухорий) Ҳанафий мазҳабига кўра, ўтиргандан кейин ҳам ўрнидан туриб ўқиши мумкин.

“Шом намозидан кейин ортиқча гап гапирмасдан 6 ракат намоз ўқиган киши 12 йил нофила ибодат этган кишидек савобларга эришади.” (Ибни Можа) Ортиқча гап гапирган бўлса ҳам яна шу савобларга эришади.

“Бомдод намозини ўқигандан кейин ортиқча гап гапирмасдан қиблага қараб ўтирилса, қуёш бир найза бўйи кўтарилгандан сўнг икки ракат ишроқ намозини ўқиган киши Жаннатидир.” (Ислом ахлоқи) Ортиқча гап гапирган бўлса ҳам шу вақтда ишроқ намозини ўқиса, ишроқ савоби ҳосил бўлади.

“Шом намозини ўқигандан кейин ҳеч гапирмасдан етти марта “Аллоҳумма ажирни минаннор” деган киши шу кеча вафот этса, унга Жаҳаннам оташидан қутулиш ҳужжати берилади. Бомдод намозидан кейин ҳам шу шаклда ўқиб, шу куни вафот этса, оташдан қутулиш ҳужжати берилади.” (Муслим) Бунинг тасбиҳлардан аввал ўқилиши бидъат бўлади. Гапиргандан кейин ўқиса ҳам айни савобга қовушади.

Бир ҳадиси шарифда бомдод намозини ўқигандан кейин ўрнидан турмасдан ва ортиқча гап гапирмасдан 10 марта “Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ лаҳул-мулку ва лаҳул-ҳамду йухйи ва йумит ва ҳува ала кулли шайин қодир”ни ўқиган киши шу куни ҳар турли ёмонликлардан ва шайтоннинг шарридан ҳимояланиши ҳамда кўплаган савобларга эришиши билдирилган.(Насоий) Ўрнидан туриб кетган бўлса ҳам, ушбу дуони ўқишдан аввал дунё сўзини сўзлаган бўлса ҳам, бу дуонинг фазилатига қовушади. Албатта яхшиси гапирмасдан туриб ўқишдир. 

Батафсил

Намоздан кейинги дуо ва тасбиҳ

Савол: Намоз ўқиб бўлгандан кейин нималар қилинади?

Жавоб: Ёлғиз ёки имом билан ўқиган киши салом бергандан кейин (Аллоҳумма антассалому ва минкас-салому таборакта ё зал-жалоли вал-икром) дейди. Ундан кейин 3 марта (Астағфируллоҳал азим аллази ла илоҳа илла ҳув алҳаййалқаййума ва атубу илайҳ) дейди. Бунга истиғфор дуоси дейилади.

Сўнгра Оятал-курси ўқиб, 33 марта (Субҳоналлоҳ), 33 марта (Алҳамдулиллоҳ) ва 33 марта (Aллоҳу акбар) деб айтади. Бир марта (Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ лаҳул-мулку ва лаҳул-ҳамду ва ҳува ало кулли шайин қодир) ўқийди. Буларнинг орасига бошқа дуоларни аралаштириш бидъат бўлади.

Сўнгра қўллар очилиб дуо қилинади. Дуодан кейин омин деб, кафтларини юзига суради. Ҳадиси шарифда “Беш вақт фарз намоздан кейин қилинган дуо қабул бўлади” деб марҳамат қилинган.

Савол: Дуодан кейин қайси сура ва зикрлар ўқилади?

Жавоб: 11 ихлос-и шариф, қул аузулар бир мартадан ўқилади. 67 та Астағфируллоҳ айтиш билан оятал курсидан аввал ўқиган уч истиғфор дуоси билан жами етмишта бўлади. Ўн марта (Субҳоналлоҳ ва би-ҳамдиҳи субҳоналлоҳилазим) дейилади.Субҳона раббика ояти ўқилади.

Савол: Ҳаж зиёратига борганда баъзи кишиларнинг тасбиҳ айтмасдан, дуо қилмасдан туриб кетганларини кўрдик. “Намоздан кейин тўпланиб тасбиҳ айтиш, имомнинг дуосига омин деб айтиш бидъат” демоқдалар. Булар бидъатми?

Жавоб: Жамоатнинг имом билан ўзи эшитадиган даражада дуо қилганлари афзалдир. Алоҳида-алоҳида дуо қилишлари ва дуо қилмасдан туриб кетишлари ҳам жоиз. Лекин буни одат ҳолига келтирмаслик керак. Ҳам имомнинг дуосига омин дейишимиз, ҳам ўзимиз дуо қилишимиз лозим. Бидъат бўлгани фақат муаззиннинг буйруқ беришидир. Тасбеҳ ўгириш, дуо қилиш бидъат эмас.

Дин китобларида шундай дейилган: Фарз ёки сўнгги суннатни ўқигандан кейин имомнинг ўнгга, чапга ёки жамоатга ўгирилиши мустаҳабдир. Зарур ишлари бўлса, ўрнидан туриб кетиши ҳам жоиз. Ҳадиси шарифда “Ҳар намоздан кейин уч марта (Астағфируллоҳал азим аллази ла илоҳа илла ҳув алхаййалқаййума ва атубу илайҳ) ўқиган кишининг бутун гуноҳлари авф этилади” деб марҳамат қилинган. Истиғфордан сўнгра оятал-курси ўқиб, 33 марта (Субҳоналлоҳ), 33 марта (Алҳамдулиллоҳ) ва 33 марта (Aллоҳу акбар) деб айтади. Бир марта (Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ лаҳул-мулку ва лаҳул-ҳамду ва ҳува ало кулли шайин қодир) ўқийди ва қўлларини кўкси баробар кўтариб, дуо қилишлари мустаҳабдир. (Мароқил-фалоҳ, Таҳтовий)

“Имом ва жамоат билан бирга қўлларингни озгина узатиб, кўксинг баробар кўтариб, ҳовучларингни очиқ ҳолда самога қаратиб, дуо қилгин ва омин дегин.” (Эй ўғил илмиҳоли)

Омин дейиш ҳақида тўрт ҳадиси шариф қуйида келтирилган:

“Бир жамоат тўпланиб дуо қилса ва бир қисми омин деса, Аллоҳу таоло бу дуони қабул этади.” (Ҳаким)

“Дуо қилган киши ва омин деган киши савобда шерикдир.” (Дайламий)

“Имом дуода жамоатни хориж тутмасин. Хориж тутадиган бўлса, уларга хиёнат этган бўлади.” (Байҳақий)

“Имом омин деганида сиз ҳам омин денг. Чунки бир кишининг омин дейиши фаришталарнинг омин дейишига тўғри келса, унинг ўтган гуноҳлари мағфират бўлади.” (Бухорий)

Жамоатнинг имом билан тасбиҳ айтиши ва дуо этиши бидъат эмас, мустаҳабдир. (Неъмат-и ислом)

Савол: Намоздан кейин қайси дуолар ўқилиши керак?

Жавоб: Намозлардан кейин ўқиладиган маълум бир дуо йўқ. Ҳар ким ўз эҳтиёжига кўра дуо қилади. Доим бир хил дуони ўқиш ҳам дуруст эмас. Нима истаётганини шуъурли ҳолда билиши лозим. Нима истаётганининг фарқига бормасдан дуо этиш дуруст эмас. Маълум бир нарсаларни ёд олиб, шеър ўқиётгандек дуо қилиш макруҳдир. Дуо уйғоқ қалб билан ва овозсиз қилинади. Дуони фақат намозлардан кейин ва белгили вақтларда қилиш ҳам макруҳдир. Ҳар фурсатта дуо қилиш керак!

Масалан қуйидагича дуо қилиш мумкин: Алҳамдулиллоҳи Раббил оламин ассалоту вассаламу ало расулина Муҳаммадин ва ало олиҳи ва саҳбиҳи ажмаин. Ё Рабби, ўқиган намозларимизни қабул айла! Охир ва оқибатимизни хайр айла! Сўнгги нафасимизда калима-и тавҳид сўзлашимизни насиб айла! Ўлганларимизни авф ва мағфират эт! Аллоҳуммағфир варҳам ва анта хайрурроҳимин. Таваффани муслиман ва ал ҳикни биссолиҳин. Аллаҳуммағфир ли вали волидаййа ва лилмуминина вал муминот йавма яқумул ҳисоб. Ё Рабби, бизни шайтон, душман ва нафс-и амморамизнинг шарридан муҳофаза айла! Уйимизга яхшиликлар, хайрли ва баракатли ризқлар эҳсон эт! Аҳл-и исломга саломат эҳсон эт! Дин душманларини қаҳру паришон эт! Кофирлар билан жиҳод қилаётган мусулмонларга имдод-и илоҳиянг билан мадад бергин! Аллоҳумма иннака афуввун каримун туҳиббул авфа фафу анни. Ё Рабби, хасталаримизга шифо, дардлиларимизга даво эҳсон айла! Аллоҳумма инни асалукас-сиҳҳата вал офията вал-амоната ва ҳусналҳулқи варридоа билқадари би раҳматика ё архамарроҳимин. Риёдан, нифоқдан,иттифоқсизликдан, ҳар турли хасталикдан, қазодан, балодан, дангасаликдан, ожизликдан, хорликдан, зулм кўришдан, йўлдан оздирадиган бойлик ва фақирликдан, шайтон ва нафснинг шарридан, душман ғалабасидан, ёмон ахлоқдан, бидъат ишлашдан, далолатга тушишдан, ихлоссиз амалдан, ҳар турли гуноҳдан, куфрга тушишдан, ёмон умрдан, ўлаётганда келадиган фитналардан, динимизга, дунёмизга зарар берадиган нарсалардан бизларни муҳофаза айла! Ҳақиқий имон, гўзал ахлоқ, шукр этувчи қалб, зикр этувчи тил, қазо ва қадарга рози бўлувчи хайрли умр, оз еб-ичиш, оз ухлаш, кам гапириш, кам кулиш ва кўп хизмат этишни, қабр азобидан ва охират даҳшатидан қутулишни, умр бўйи розилигингга мос иш қилишни, шаҳид сифатида вафот этишни ва сўнгги нафасда аҳли суннат эътиқодига мос иймон ҳамда тавба насиб айла! Ё Рабби, бизга ўзингнинг севгингни, севганларингнинг севгисини, севгингга қовуштирадиган амалларнинг севгисини насиб айла! Илмимизни, ихлосимизни, қобилиятимизни орттиргин, мурод ва мухлислардан бўлишимизни насиб этгин, бизни сахий ва қўли очиқ қулларингдан айлагин! Ота-онамизга, фарзандларимизга, қариндош-уруғларимизга ва бутун дин қардошларимизга хайрли умрлар, гўзал ахлоқ, ақли салим, сиҳҳат-офият, ҳидоятга элтувчи йўл ва бу йўлда собитқадам бўлишни эҳсон айлагин, ё Рабби! Омин. Валҳамду лиллаҳи Раббил оламин. Аллоҳумма солли ало..., Аллоҳумма борик ало... Аллоҳумма роббано отина... Валҳамду лиллаҳи Раббил оламин. Астағфируллоҳ, астағфируллоҳ, астағфируллоҳ, астағфируллоҳал азим алкарим аллазий ла илоҳа илла ҳу алҳаййал-қаййума ва атубу илайҳ.

Дуода ўтган калималарнинг изоҳи:

Риё: Икки юзламачилик, Аллоҳдан бошқаси учун ибодат этиш.

Нифоқ: Мунофиқлик.

Нафс-и аммора: Ёмонлик қилишни истовчи нафс.

Калима-и тавҳид: Ла илоҳа иллаллоҳ Муҳаммадун Расулуллоҳ сўзи.

Мурод: Танланган киши.

Мухлос: Давомли ихлос соҳиби.

Савол: Дуо қилаётганда кўкка қарашнинг зарари борми?

Жавоб: Дуо қилаётганда бошини юқори кўтариш тўғри эмас. Аллоҳу таоло макондан муназзаҳдир. Баъзи бидъат аҳли каби, астағфируллоҳ, Аллоҳу таолони кўкда деб ҳисоблаш жуда таҳликалидир. Бухорий ривоят этган бир ҳадиси шарифда намоз ўқиётганда ҳам кўкка қараш қаттиқ маън этилган. (Ал-Анвар) 

Савол: Ҳадиси шарифда “Ҳар куни саҳар ва шом вақти Ҳашр сурасининг сўнгги уч оятини ўқиган киши шаҳид бўлиб вафот этади” деб марҳамат қилингани учун ҳар куни саҳар ва шом вақти бу оятларни ўқийман. Намозларни масжидда жамоат билан ўқиганимда ушбу оятларни имом ўқийди, биз тинглаймиз. Ҳашр сурасининг сўнгги уч оятини шахсан ўзим ўқимасам ҳам юқорида айтилган савобга эришиб, шаҳид бўлиб вафот этаманми?

Жавоб: Қуръони каримни ўқиш суннат, тинглаш эса фарздир. Тинглаган киши ўқиган одамдан кўра кўпроқ савоб олгани учун яна қайтадан ўқиш керак эмас. Ҳар кеча Оманарасулуни ўқийдиган киши имом ўқиганини тингласа, унинг қайтадан ўзи ўқиши керак эмас. (Ширъа) 

Савол: Ҳадиси шарифда ҳар куни бомдод ва шом намозларидан кейин Ҳашр сурасининг (ҳуваллоҳуллазидан бошлаб)сўнгги уч оятини ўқиш билдирилган. Ҳолбуки кўп жойларда Лав анзалнадан бошлаб ўқилади. Яна ҳадисда намозлардан кейин 10та ихлос сурасини ўқиш айтилган, сиз эса 11 ихлос ўқилишини билдирдингиз. Нима учун бундай қилинади?

Жавоб: Бир хусусда бир неча ривоят бор бўлса, энг фазилатли бўлганини танлаш яхши бўлади. Ҳашр сурасининг охирини Лав анзалнадан бошлаш яна-да яхшироқ бўлади. Намоздан кейин 10 ёки 11 ихлос ўқилиши билдирилган. 11 марта ўқиш афзалроқ. Ҳадиси шарифда марҳамат қилиндики: “Бомдод намозидан кейин 11 марта ихлос сурасини ўқиган мусулмонга Жаннатда бир макон берилади.” (Ҳароитий) (Бу ҳадиси шариф Рамузнинг 382-саҳифасида бор) 

Савол: Бир ҳадиси шарифда бомдод намозини ўқиб бўлиб, тиззалаб ўтирган ҳолда, чордона қурмасдан ва ортиқча гап гапирмасдан 10 марта “Ла илоҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу ла шарика лаҳ лаҳул мулку ва лаҳул-ҳамду йуҳйи ва йумит ва ҳува ало кулли шайин қодир” ўқиган кишининг шу куни ҳар турли ёмонликлардан ва шайтоннинг шарридан муҳофаза қилиниши ҳамда катта савобларга қовушиши билдирилган. Оёғи оғрийдиган одам буларни чордона қуриб ўтирган ҳолда ўқиса, масжиддан уйга қайтаётганда йўлда ўқиса ёки стулда ўтириб ўқиса ҳам айни савобларга қовушадими?

Жавоб: Ҳар бир ишнинг рухсат ва азимат тарафи бўлади. Ҳадиси шарифда билдирилган шакли энг мос бўлганидир. Қуръони карим тиззалаб, қиблага қараган ҳолда ўтирилиб, одоб билан ўқилади. Лекин эҳтиёж бўлганда стулга ўтириб ҳам ўқиш мумкин. Йўлда кетаётганда ёддан ўқиса бўлади. Дуолар ҳам шундай. Ҳеч бир зарурат бўлмаса, тиззалаб ўтириб ўқиш керак. Оёқлари оғрийдиган ёки уюшиб қолган кишининг чордона қуриб ўқишининг зарари йўқ. Йўлда ҳам, стулда ўтириб ҳам ўқиш жоиз. Афзал бўлгани билдирилган шаклда одоб билан ўқимоқдир. 

Савол: Намоздан кейин истиғфор қандай ўқилади?

Жавоб: Намозлардан кейин уч марта Астағфируллоҳ дейилади, лекин ва атубу илайҳгача ўқиш афзалдир. Ҳадиси шарифда шундай марҳамат қилинди: “Ҳар намоздан кейин 3 марта “Астағфируллоҳал азим аллази ла илоҳа илла ҳув алҳаййалқаййума ва атубу илайҳ” ўқиган кишининг бутун гуноҳлари авф қилинади.” (Мароқил-фалоҳ)

Бу истиғфорни муаззиннинг баланд овозда ўқиши бидъат эканлиги “Ал-Ибдоъ” китобининг 59-саҳифасида ёзилган. 

Савол: Намозлардан кейин Қуръони карим ўқигандан сўнг “Ал-фотиҳа” дейиш тўғрими?

Жавоб: Намозлардан кейин Қуръони карим ўқиш ҳам, ўқимаслик ҳам жоиздир. Яъни ўқиса ҳам бўлади, ўқимаса ҳам. Лекин Қуръони карим ўқишнинг савоби катта бўлганидан вақт бемалол бўлса Қуръони карим ўқиган жуда яхши. Қуръони карим ўқиб бўлиб, Субҳона раббика оятидан кейин фотиҳа ўқилишига сабаб бўлади. Фотиҳа ўқиш эса жуда катта савобдир. Ҳадиси шарифларда марҳамат қилиндики:

“Қуръони каримда хайри энг кўп бўлган сура Фотиҳадир.” (И.Аҳмад)

“Қуръони каримнинг энг фазилатли сураси Фотиҳадир.” (Ҳаким)

“Фотиҳа сураси бутун дардларга даводир.” (Байҳақий)

“Фотиҳа сураси заҳарга шифодир.” (Абушшайх)

Бир саҳоба фотиҳа сурасини ўқиганини айтганда муҳтарам Пайғамбаримиз дедиларки: “Қасам ичаманки, Аллоҳ на Тавротда, на Инжилда, на Забурда бу сурага ўхшашини юбормаган. У намозларда такрор этиладиган етти оят бўлиб, менга берилган Қуръони каримдандир.” (Термизий)

Жаноби Пайғамбаримиз Жаброил алайҳиссалом билан ўтирганида бир фаришта келиб деди: “Сендан аввал ҳеч бир пайғамбарга берилмаган, фақатгина сенга берилган икки нур билан сенга мужда бераман. Булар Фотиҳа сураси билан Бақара сурасининг сўнгги оятларидир. Бу икки сурада ўқийдиган ҳар бир ҳарфнинг ҳурмати учун истаганинг мутлақо берилди.” (Муслим)

“Фотиҳа сураси Аллоҳу таолонинг ғазабининг олдини олади.” (Ширъа)

Бир қабила раисини илон чақди. Асҳоби киромдан бири фотиҳа сурасини ўқиб дам солди. Бемор Аллоҳу таолонинг изни билан шифо топди. Қабила раиси саҳобага бир сурув қўй ҳадя қилди. Саҳоба жоиз ёки жоиз эмаслигини билмагани учун жаноби Пайғамбаримиздан сўради. Расулуллоҳ “Нима ўқиган эдинг?” деб сўрадилар. У Фотиҳа сурасини ўқиганлигини айтганида Пайғамбаримиз дедиларки: “Фотиҳанинг шифо эканлигини қаердан билдинг? Бу қўйларни ол-да, ёнингдагиларга улуш бер!” (Б.Орифин)

“Бариқа”да айтиладики: “Дуо ўқилиши билдирилган жойларда Фотиҳа ўқиш яна-да яхшироқдир. Намозлардан кейин дуо этилиши ҳадиси шариф билан билдирилган. Фотиҳа сураси дуоларнинг энг яхшисини билдириш учун нозил бўлди. Имом фотиҳа деганда барчанинг паст овозда бу сурани ўқиши яхши бўлади. Чунки дуоларнинг охирида ҳамд қилиш мустаҳабдир. Ҳамд қилишнинг энг яхшиси эса Фотиҳа сурасини ўқишдир.” (137-саҳифа)

Намозлардан кейин Қуръони карим ўқиш, Қуръони каримдан сўнгра фотиҳа ўқиш жоиз. Ўқимаса гуноҳ бўлмайди. Лекин ўқиса савоб бўлади. 

Савол: Баъзи кишилар Қуръони карим ўқигандан кейин Фотиҳа дейишнинг ва ўқишнинг бидъат ҳамда ҳаром эканлигини айтиб фитна чиқармоқда. Бу ҳақида дин китоблари нима дейди?

Жавоб: Муҳаммад Масъум Фаруқий ҳазратлари биринчи жилд, 197-мактубида “Буюкларимиз беш вақт намоздан кейин қўлларини очиб фотиҳа ўқимади. Намоздан кейин ҳожатларга қовушиш учун фотиҳа ўқиш бидъатдир” деб ёзган.

Бу ерда бир ҳожатга қовушиш учун намозлардан кейин қўлларини очиб фотиҳа ўқишнинг жоиз эмаслиги билдирилмоқда. Оддий ҳолда фотиҳа ўқишнинг зарари йўқ.

Бу ҳақида “Фойдали маълумотлар” китобининг “Тўғрига ишон, иғвогарга алданма” қисмида айтиладики: “Намозлардан ва дуолардан кейин фотиҳа сурасини ўқиш бидъатми ёки бидъат эмасми? Бунинг жавобини Ходимий “Бариқа” китобининг 137-саҳифасида кенг ёзган. Қисқача билдирамиз: Олимларнинг кўпчилигига кўра дуо ўқилиши билдирилган жойларда фотиҳа ўқиш афзалроқдир. Намозлардан кейин дуо қилиниши ҳам ҳадиси шарифларда билдирилган. Бидъат исломиятнинг соҳибининг изни бўлмасдан қилинган ибодатдир. Фотиҳа сураси дуоларнинг энг яхшисини билдириш учун нозил бўлди. Унинг намозлардан ва дуолардан кейин ўқилишини бидъат деган олим бўлмаган. Лекин кўпчиликнинг баланд овозда бирга ўқишлари тақиқланган. Имом фотиҳа деган вақтда ҳар бир киши паст овозда ўқиса яхши бўлади. Чунки дуоларнинг сўнггида ҳамд айтиш мустаҳабдир. Ҳамд қилишнинг энг яхшиси эса фотиҳа сурасини ўқимоқдир. Фарз билан суннат намозлари орасида ва истакларига эришиш учун ўқимоқ макруҳдир.”

Бу ерда ҳам фотиҳа ўқишнинг яхши эканлиги билдирилмоқда. Лекин юқорида айтилганидек ҳожатларга эришиш учун ўқишнинг макруҳ эканлиги билдирилган. Жўр бўлиб баланд овозда фарз билан суннат орасида ўқишнинг тўғри эмаслиги билдирилмоқда.

“Том илмиҳол” китобида айтиладики: “Жило-ул-қулуб”да дейиладики: Қабристонга келган киши оёқда туриб “Ассалому алайкум, ё аҳли дор-ил қавм-ил-муминин! Инна иншаллоҳу ан қарибун бикум лоҳикум” дейди. Сўнгра бисмиллоҳ билан 11 ихлос ва бир фотиҳа ўқийди. Қабрнинг ёнига келганида қабрнинг қибла ва оёқ тарафидан яқинлашади. Салом беради. Оёқда ёки чўнқайиб ёки ерга ўтириб Бақара сурасининг бошини ва охирини, Ёсини шарифни, Таборака, Такосур, Ихлоси шариф ва Фотиҳа сураларини ўқиб, майитга ҳадя этади.

Кўриб турганимиздек бу ерда ҳам энг охирида фотиҳа ўқилмоқда.

“Эй ўғил илмиҳоли” китобида айтиладики: “Намоздан кейин имом, жамоат билан бирга қўлларингни озгина узатиб, кўксинг баробар кўтариб, ҳовучларингни очиқ ҳолда самога қаратиб дуо қил ва омин дегин. Дуо қилиб бўлганингдан кейин кафтларингни юзингга суриб “Валҳамду лиллоҳи роббил оламин” дегин ва саловот билан Фотиҳа ўқигин.”

Бу ерда ҳам намоздан кейин Фотиҳа ўқилиши очиқча билдирилмоқда. 

Савол: Намоздан кейин ўқиладиган дуолардан бир нечасини билдирасизми?

Жавоб: Намоздан кейин ўқиладиган дуолар кўп. Бир нечтасини билдирамиз. Жаноби Пайғамбаримиз айтадиларки: “Эй Муаз, валлоҳи сени яхши кўраман. Ҳар намоздан кейин шу дуони ҳеч қолдирмай ўқи: Аллоҳумма аъинни ала зикрика ва шукрика ва ҳусни ибодатика.” (Насоий) (Ё Рабби, сени зикр этишни, сенга шукр этиб гўзал ибодат қилишни менга насиб этгин) деган мазмунда.

Табароний билдирган “Кунда 25 марта эркак ва аёл мўминларга дуо қилган киши ўзи учун дунёда ризқ эҳсон этилган ва дуоси қабул бўлган одамлардан бўлади” ҳадиси шарифидаги муждага эриша олиш учун қуйида билдирилган дуони ўқиш керак: “Кунда 25 марта (Аллоҳуммағфир ли ва ли-волидаййа ва ли-устозия ва лил мумина вал муминот вал муслимина вал муслимат ал аҳя-и вал амвот би-раҳматика ё архамарроҳимин) ўқиган киши обидлардан бўлади. Аллоҳу таоло бу кишининг қалбидан кин ва ҳасадни чиқариб ташлайди. Унга бутун мўминларнинг ҳисоби қадар савоб ёзилади. Қиёматда бутун мўминлар: Ё Рабби, бу қулинг биз учун истиғфор ўқирди. Сен ҳам уни авф этгин дейдилар...” (Мифтоҳ-ун-нажот)

Шу ҳолимизга шукр этишимиз керак. Масалан шундай дейиш керак: Алҳамдулиллоҳи ала кулли ҳол сивал куфру вад-далол – куфр ва залолатдан ташқари ҳар ҳолимизга ҳамд бўлсин. 

Савол: Дуо қилинаётганда қўллар юзга қарши эгик тутиладими?

Жавоб: Дуо қилинаётганда ҳовучлар юзга қараб эмас, самога қараб очиқ ва кўкси баробар тутилади.

Қўллар бирлашган ҳолда эмас, ораси очиқ бўлиши керак. (Фатво-и Ҳиндия, Дурр-ул мухтор)

Аёл киши дуо қилаётганда қўлларини олдинга узатмайди, кафтларини юзига қаратиб эгик тутади. Ҳозирда кўплаган эркаклар мана шундай аёллардек дуо қилади. 

Савол: Намоздан кейинги дуо қайси вақт ўқилади?

Жавоб: Дуо тасбиҳлар айтилиб бўлгандан кейин ўқилади. 

Савол: Аллоҳумма антассалом... фақат фарзлардан кейин ўқиладими? Ҳар намоздан кейин истиғфор ўқиладими?

Жавоб: Фарз, вожиб, суннат ва нофиладан, яъни ҳар намоз охирида салом берилгач “Аллоҳумма антассалом ва минкассалом таборакта ё залжалоли вал икром” дейилади. Сўнгги суннатдан ёки энг сўнгги намоздан кейин уч марта “Астағфируллоҳилазим аллази ла илоҳа илло ҳувал ҳаййул қаййума ва атубу илайҳ” ўқилади. Ундан кейин оятал курси ўқилиб, тасбиҳлар айтилиб, дуо қилинади. Дуо қилаётганда “Ё Аллоҳ, ё Аллоҳ, ё Ҳаййу ё Қаййуму ё Зал-Жалоли вал Икром асалука ан тухйийа қалби би нури марифатика абадан ё Аллоҳ, ё Аллоҳ”ни ўқиш жуда яхшидир. 

Батафсил

Намозга моне бўлган ишда хайр йўқ

Савол: Йиғилиб китоб ўқиётганда, суҳбатни ярмида узиб қўймаслик учун шом ва хуфтон намозини кечиктириб, макруҳ вақтга қолдириш жоизми?

Жавоб: Йўқ, жоиз эмас. Нима бўлса бўлсин, намозга моне бўладиган ҳар қанақа ишда хайр бўлмайди. Шом намозини ярим соат кейинга, хуфтон намозини эса кечанинг ярмидан кейинга қолдириш таҳирман макруҳдир. Имом Раббоний ҳазратлари айтадики: “Бир одобга риоя қилиш ва танзиҳан бўлса ҳам бир макруҳдан сақланиш зикр ҳамда тафаккурдан анча фойдалидир. Таҳриман макруҳдан сақланишнинг фойдасини бу ердан тушуниш лозим. Шундай экан, таҳриман макруҳ бўлиб ўқилган намозларни қазо этиш керак. Имом Аъзам ҳазратлари таҳоратнинг одобларидан бир одобни тарк этгани учун қирқ йил ўқиган намозини қазо этиб ўқиган.” (1/29)

Ҳолбуки одобни тарк этиш макруҳ ҳам эмас. Демакки, намоз ўқиётганда, таҳорат олаётганда одобларига ҳам риоя этишга ҳаракат қилиш керак. Айниқса, макруҳ ишлаш дуруст эмас.

Савол: “Саодати абадия” китобининг қазо намозлари баҳсида “Бир намозни вақти ичида такрор ўқишга иёда дейилади” деб ёзилган. Узр баҳсида эса “Намоз вақти чиққандан кейин кейинги намоз вақти ичида узрли ҳолати тўхтаса, аввалги намозини иёда этади” дейилган. Намоз ўз вақтидан кейинга қолса, қазо бўлмайдими?

Жавоб: Бир намозни ўқигандан кейин ҳар қанақа бир сабаб билан бу намозни қайта ўқишга иёда дейилади. Бу одатда шу вақтнинг ичида бўлади. Узр ҳоли эса бундан мустаснодир. Масалан, Ҳанафий мазҳабига кўра, пешин намози вақтида узрли ҳолати бошланган кимса, вақтнинг сўнггига қадар кутади ва намозини ўқийди. Аср намози вақтида узрли ҳолати тўхтаса, пешин намозини қайта ўқиши керак бўлади. Бунга ҳам иёда дейилади. У кимса намозини ўз вақтида ўқиган эди, қазога қолдирмаганди, аммо узри бўлгани учун узрли ҳолатда ўқиганди. Пешиндан сўнг узрли ҳолати тўхтагандан кейин намозини иёда этиши керак. Бундай ҳолатларда моликий мазҳаби тақлид этилса, намози саҳиҳ бўлади. Иёда этишга зарурат қолмайди.

Савол: Намозда “Оҳ”, “Уф” каби овоз чиқариш намозни бузадими?

Жавоб: Ҳа, бузади. “Уф” деб, ташвишини, ғамини билдириш ҳам бузади. Хастанинг ўз қўлида бўлмасдан “Оҳ”, “Уф” дейиши, йиғлаши намозни бузмайди. (Саодати абадия)

Батафсил

Ёлғиз ўқийдиган аёл кишининг намози

Масалан, бомдод суннатининг ўқилиши
   

Батафсил

Ёлғиз ўқийдиган эр кишининг намози

Масалан, бомдод суннатининг ўқилиши

1. Аввало қиблага қараб турилади. Оёқ ораси бир-биридан тўрт бармоқ энида бўлиб, параллел тутилади. Қўлнинг бош бармоғи қулоқ юмшоғига текказилиб, ҳовуч ичи қиблага қаратилади. Бармоқ оралари озмунча очиқ тутилади. «Аллоҳ ризоси учун Қиблага ўгирилдим ва бугунги Бомдод намозининг суннатини ўқишга ният қилдим»-деб кўнгилдан ўтказилгач, “Аллоҳу акбар” деб, қўллар киндик узра, ўнг қўлни чап қўл устига қўйиш билан боғланади.
Ўнг қўлнинг бош ва кичик бармоқлари чап билакни ҳалқа қилиб ўраб туради. Нариги учта бармоқ эса чап билакнинг устига қўйилади.
2. Кўзлар сажда жойига қараб турган ҳолда; а) Субҳонака ўқилади. б) Аузу-бисмиллоҳдан кейин фотиҳа ўқилади. в) Фотиҳадан кейин «омин» дейилиб, бир Замми сура ўқилади. [Шофеъий мазҳабида Фотиҳа билан замми сура орасида бисмиллоҳ айтилади.]
3. Замми сурадан кейин “Аллоҳу акбар”- деб, рукуъга борилади. Рукуъда кафтлар билан тизза кўзлари қопланиб ушланади. Бел, орқа ва бош бир текис ҳолда тутилади. Кўзлар оёқ учига қараб туради. Бу вазиятда уч марта “Субҳона роббиял озым” дейилади. Беш ёки етти марта ҳам айтилиши мумкин.
4. Кейин “Самиъ аллоҳу лиман ҳамидаҳ”- деб қад ростланади. Бу пайтда шимнинг балоғи тортилмайди ва кўзлар сажда жойидан узилмайди. Қад ростлаб бўлгач, “Роббана лакал ҳамд”-дейилади. [Қад ростлаб тик туришга қавма дейилади.]
5. Сўнгра дарров “Аллоҳу акбар” дейилиб саждага борилади. Саждага бораётганда навбат билан:  а) Ўнг тизза, чап тизза, ўнг қўл, чап қўл, бурун ва пешона ерга қўйилади.  б) Оёқ бармоқлари қиблага қараб букилади.  в) Бош икки қўлнинг орасига олинади.  г) Қўл бармоқларининг ораси ёпиқ бўлади.  д) Ҳовуч ичи ерга текис теккизилади.  е) Кўзлар буруннинг икки ёнига қараб туради.  ж) Тирсак биқиндан, сон қориндан узоқ тутилади.  з) Бу вазиятда камида уч марта «Субҳона роббиял аъло» дейилади.
6. Сўнгра “Аллоҳу акбар” дейилиб, чап оёқ учи ўнг тарафга ётқизилади. Ўнг оёқ тик ҳолатда бармоқ учлари Қибла истиқоматида букилган бўлади. Чап оёқ устига ўтирилади. Қўл бармоқлари учлари тиззанинг букилган жойига тўғри келтирилиб, оралари бироз очиқ ҳолда сон устига қўйилади. [Бу вазиятда бир марта «Субҳоналлоҳ» дейдиган миқдор жим ва қимирламасдан турилади. Бу ҳаракатсизлик таъдил-и аркондан бўлиб, вожибдир.]                       7. Кўп кутилмасдан “Аллоҳу акбар”- деб иккинчи саждага борилади. [Икки сажда орасидаги ўтиришга жалса дейилади.] 8. Саждада яна энг кам уч марта “Субҳона роббиял аъло” дейилгач, “Аллоҳу акбар”- деб қад ростланади. Ўриндан турилаётганда қўллар билан ерга таянилмайди; Оёқлар ўрнидан ўйнатилмайди. Саждадан туришда навбат билан аввал пешона, сўнгра бурун, кейин чап қўл ва ўнг қўл, чап тизза ва ўнг тизза ердан кўтарилади. Бу ҳаракатлар давомида бошқаларнинг диққатини жалб қилмайдиган, сезиларсиз ҳаракат қилиш яхши. 9. Қиёмда яна кўзлар сажда жойида бўлиб, аввал Бисмиллоҳ сўнгра Фотиҳа, ундан кейин замми сура ўқилади. Кейин “Аллоҳу акбар”- деб рукуъга эгилинади.
10. Иккинчи ракъат ҳам, худди биринчи ракъатда таъриф қилинганидек адо этилади. Фақат, иккинчи саждадан кейин “Аллоҳу акбар”- деб туриб кетилмасдан чап оёқ устига ўтирилади ва кўзлар ўнг тиззада бўлган ҳолда; а) “Аттаҳиёту”, “Аллоҳумма солли”, “Аллоҳумма борик” ва “Роббана отина” дуолари ўқилиб аввал ўнг елкага кейин чап елкага алоҳида алоҳида “Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳ”- деб, намоз тугатилади. б) Салом бергандан кейин “Аллоҳумма антассалом ва минкассалом таборакта ё зал жалоли вал икром” дейилади ва ҳеч бир ортиқча нарса қўшимча қилинмасдан, гапирмасдан ва ортиқча ҳаракат қилинмасдан бомдод намозининг фарзига киришилади. Чунки Оловуддин Ҳаскафий ҳазратларининг “Дурр-ул-мухтор” исмли китобларида «Суннат билан Фарз намози орасида гапириш, ўқилган суннатни бузмаса ҳам савобини кетказади. Бу орада дуо (ёки сура) ўқиш ҳам бидъатдир. Баъзи олимлар: «Бу ҳолда суннат намози қабул бўлмайди бошқатдан ўқиш лозим бўлади»- дедилар.»- деб ёзилган.
Фарз намозини ҳам битиргач, уч марта “Астағфируллоҳ” деб кейин “Оятал-курси” ва 33 (ўттиз уч) тасбиҳ [Субҳоналлоҳ], 33 таҳмид [Алҳамдулиллоҳ], 33 такбир [Аллоҳу акбар] ва бир таҳлил [Ло илоҳа иллаллоҳ ваҳдаҳу ло шарикалаҳ, лаҳул мулку ва лаҳул ҳамду ва ҳува аъло кулли шай’ин қодийр] ўқилади. Буларнинг тамомини ҳар бир намозхон ўзи мустақил, овоз чиқармасдан ўқиш керак. Ким бўлишидан қатъий назар бу тасбиҳ дуоларини баланд овозда ўқиш бидъатдир. Тўрт ракъатлик суннатларнинг ва фарзларнинг иккинчи ракъатида ташаҳҳудга ўтирилиб “Аттаҳиёту” ўқилгач, ўрнидан турилади. Суннат намозларининг учинчи ва тўртинчи ракъатларида Фотиҳадан кейин замми сура ўқилади. Фарз намозларининг учинчи ва тўртинчи ракъатларида фақатгина Фотиҳа ўқилади, Замми сура ўқилмайди. Шом намозининг фарзи ҳам шу тариқа ўқилади. Яъни учинчи ракъатда Замми сура ўқилмайди. Витр намозининг ҳар учала ракъатида ҳам Фотиҳадан кейин Замми сура ўқилади. Кейин қўллар қулоққа кўтарилиб такбир айтилади. Қўл боғлангач “Қунут дуолари” ўқилади. Суннати ғайри муаккада бўлган Аср ва Хуфтон намозининг тўрт ракъатлик аввалги суннатлари ҳам, нариги суннатлар каби ўқилади. Фақат, уларнинг иккинчи ракъатларидан кейинги ўтиришда “Аттаҳиёту” билан бирга “Аллоҳумма солли” ва “Аллоҳумма борик” дуолари ҳам ўқилади.

Батафсил

Қазо намозлари

Намоз - бадан билан бажо келтириладиган ибодат бўлгани учун, уни бири ўрнига бошқаси ўқиёлмайди. Ҳар одам бевосита ўзи ўқиши керак. Намозларнинг ўз вақтида ўқилишига “Адо” дейилади. Ўша намозни ўз вақтида ёки бошқа вақтларда бошқатдан ўқишга “Иёда” дейилади. Масалан, макруҳ аралаштирилиб ўқилган намозни вақти чиқмасдан аввал ёки иложи бўлмаса, вақти чиққач иёда (такрор) қилиш вожибдир. Фарз ва вожиб намозларини ўз вақтидан бошқа вақтларда ўқишга “Қазо” дейилади.

Бир кунлик беш вақт фарз ва витр намозларини адо этаётганда, тартибга риоя қилиш фарздир. Қазолари бештадан кўп бўлмаган кишига “Тартиб соҳиби”, яъни тартиб эгаси дейилади.

Жума намози ўша куни пешин намози вақтида ўқилади. Жума куни бомдодга уйғона олмаган тартиб соҳиби киши, буни хутба ўқилаётган пайтда хотирласа, дарҳол қазосини ўқиб олиши керак бўлади. Бир намозни ўқимагунча, ундан кейин келадиган бешта намозни ўқиш жоиз бўлмайди. Ҳадиси шарифда: «Бир намозни уйқуда ёки унутиб ўтказиб юборган киши, кейинги намозни жамоат билан адо этаётганда, (аввалгиси) эсига тушиб қолса, имом билан намозини битиргач, аввалги намозининг қазосини ўқисин! Ундан кейин имом билан ўқиганини бошқатдан ўқисин!»- деб, марҳамат қилинди. Бу шартлар жами қазо намозларининг адади бештадан кам бўлган тартиб соҳиблари учунгина тааллуқлидир.

Ўтказиб юборилган фарзнинг қазосини ўқиш фарздир. Вожибнинг қазоси вожибдир. Суннатларнинг қазоси эса, амр қилинмади. Ҳанафий мазҳабининг олимлари иттифоқ билан билдирдиларки:  намозларини билиб туриб ва узрсиз тарк этиш катта гуноҳ эканлиги билдирилган бўлиб, бундай ўтказиб юборилган намозларнинг қазосини ўқиш ҳам фарздир. Фарз ва вожиб намозларини билиб туриб қазога қолдира олиш учун, иккита узр мавжуд бўлиб, биринчиси, душман билан юзма-юз бўлиш, иккинчиси эса, сафардаги одам ёки сафарий бўлмаса ҳам йўловчи кишига, йиртқич ҳайвон, ўғри-қароқчи, сел, тошқин ва бўрон хавфи бўлишидир. Бу вазиятдаги одамлар, ўтириб ва хоҳлаган тарафга ўгирилиб ёки от-улов устида имо билан ҳам ўқий олмайдиган пайтлардагина, намозларини қазога қолдиришлари жоиз бўлади. Ўша икки узр ва уйқу ёки унутиш сабаби билан намозларини қазога қолдириш, гуноҳ бўлмайди. “Ашбоҳ” китобининг шарҳида: «Бўғилаётган, чўкаётган ва шунга ўхшаш хатарли вазиятдаги одамларни қутқариш билан машғул бўлиб, намозларини вақтидан кейин ўқиш ҳам саҳиҳ бўлади..»-дейилган. Табиб, доктор жарроҳ ва доянинг мана шунга ўхшаш узрлар натижасида намозларини ўз вақтидан кечиктиришларига динимиз ҳам изн берган. Лекин, узр ҳоли битгач, тезда қазосини ўқиш фарз бўлади. Ҳаром бўлган уч вақтдан бошқа бутун вақтларда ўқиш нияти билан, бола-чақасининг ризқини ва эҳтиёжларини таъминлаш учун меҳнат қилиниши керак бўлган вақтлардагина, қазо намозларини ўқишни кечиктириш мумкин. Бу қулайликдан, иш вақтида фарзларини қазога қолдириш мумкин экан, деган хулоса чиқармаслик керак. Зеро, севгили Пайғамбаримиз, Ҳандак жангининг шиддатидан ўқий олмаган тўрт намозни, Асҳоби киромнинг ярадор ва хорғин эканликарига қарамай, ўша кечасиёқ жамоат билан ўқиган эдилар. Пайғамбаримиз «саллаллоҳу алайҳи ва саллам» айтдиларки: «Икки фарзни бир орага келтириш, катта гуноҳ ҳисобланади.» Яъни бир намозни ўз вақтида ўқимасдан бошқа вақтга кечиктириш, катта гуноҳдир. Бир ҳадиси шарифда хабар берилдики: «Бир намозни вақти чиққандан кейин ўқиган кимсани Аллоҳу таоло саксон ҳуқба дўзах азобига маҳкум қилади». Бир ҳуқба-саксонта охират йилига тенг. Охиратнинг бир куни эса, дунёнинг минг йилича келади. Бир вақт намозни ўз вақтидан кейин ўқишнинг жазоси бу бўлса, ҳеч ўқимайдиганларнинг ҳоли нима кечади?

Пайғамбаримиз «саллаллоҳу алайҳи ва саллам» марҳамат қилдиларки: «Намоз диннинг таянчидир. Намозини ўқийдиган киши, динини тиклаган, тарк этадиган эса, вайрон қилган бўлади.» Бошқа бир ҳадиси шарифда айтилдики: «Қиёмат куни иймондан кейин биринчи сўроқ намоздан сўралади». Ўшанда, Аллоҳу таоло буюрадики: «Эй қулим! Намознинг ҳисоб-китобидан ўта олсанг бас, нажот сеникидир. Бошқа ҳисобларингни осонлаштираман». Анкобут сураси 45-оятининг мазмунида: «Қусурсиз тўғри адо этиладиган намоз, инсонни чиркин, ифлос ишлардан ҳимоя қилади» - дейилган. Пайғамбаримиз «саллаллоҳу алайҳи ва саллам» яна марҳамат қилдиларки: «Инсоннинг Раббига энг яқин пайти, намоз ўқиётган пайтидир».

Бир мусулмоннинг хоҳлаган бир намозни ўз вақтида адо этмай, қазога қолдириши икки хил бўлади:

1. Узр сабаби билан;

2. Фарз эканини, вазифа эканини била туриб, аҳамият бера туриб, дангасалик билан ўқимаслик.

Фарз намозини узрсиз, сабабсиз ўз вақтидан кейин ўқиш, яъни қазога қолдириш - ҳаромдир, катта гуноҳдир. Бу гуноҳ, қазо ўқилган ҳолда ҳам кечирилмайди. Қазо ўқилганида, фақатгина намозини ўз вақтида ўқимаганнинг гуноҳи кечирилади. Намозини кечиктиргани учун эса, алоҳида тавба керак бўлади. Бир одамнинг қазолари бўлсаю уларни ўтамасдан, ёлғиз тавба қилса, гуноҳи кечирилмайди. Қазоларини ўқиб бўлгач, тавба қилса кечирилиши умид қилинади. Тавба қилаётганида ўқимаган қарз намозларини ҳам ўташи керак. Қазо ўқишга имкони бўла туриб ўқимаган киши, яна-да катта гуноҳ қилган бўлади. Ўша катта гуноҳ, ҳар намоз ўқигулик вақт ўтган сайин икки баравар ортиб боради. Чунки, қазоларни бўш вақт топган заҳоти ўқиш ҳам фарздир.  Ҳарбир фарзнинг тарки, ҳаром ва гуноҳ бўлгани учун, бу гуноҳ, қарз ўталмагунча ортаверади. “Умдат-ул-ислом” ва “Жомиъ-ул-фатово” исмли фиқҳ китобларида: «Душман билан юзма-юз келганда, бир фарзни ўқишнинг имкони бўлган ҳолда, (душман баҳона қилиниб) бу фарзни тарк этишнинг гуноҳи, етти юз катта гуноҳга тенг бўлади» - дейилган.

ИЗОҲ: Суннатлар ўрнига қазо ўқиш мумкинми?

Ғавс-ул-аъзам Абдулқодир Гейлоний (Гийлоний ёки Ғилоний) ҳазратлари “Футуҳ-ул-Ғайб” китобида ёзадиларки: «Мўмин, аввало фарзларни бажо келтириши керак. Фарзлар битгач, суннатларни адо этади. Ундан кейин нофилалари билан машғул бўлади. Фарз ибодатидан қарзи бўлган кишининг, суннатлар билан вақт ўтказиши аҳмоқликдир. Фарз қарзи [қазолари] бўлган одамнинг суннатлари қабул бўлмайди. Али ибн Абу Толиб «родияллоҳу анҳ» ривоят қиладилар: Расулуллоҳ «саллаллоҳу алайҳи ва саллам» марҳамат қилдиларки: «Зиммасида фарз қарзи бўлган кимса, қазони қўйиб нофила амал ишласа, бекорга заҳмат чеккан бўлади. Бу кимса, қазосини ўтамагунча Аллоҳу таоло унинг нофила намозларини қабул қилмайди». Ғавс-ул-аъзам Абдулқодир Гейлоний ҳазратлари билдирган бу ҳадиси шарифни Ҳанафий мазҳаби олимларидан бўлмиш Абдулҳақ Деҳлавий ҳазратлари қуйидагича изоҳ, яъни шарҳламоқдалар: «Бу хабар, фарз қарзи [қазоси] бўлган кишининг суннат ва нофила ибодатлари қабул бўлмаслигини билдирмоқда. Суннат намозлари, фарзларни тамомлашини биламиз. Лекин бу, «суннат фарзнинг ўрнига ўтади», - деган маънога келмайди. Балки, фарз адо этилаётганда, “намоз ичида тарк этилган суннат ва адабларни тамомлаш”- деган маънони билдиради. Демакки, суннатларни ўқишдан мақсад, фарз намозининг ичидаги камчиликларни тўлдириш учундир. Бироқ, фарз қарзи бўлганларнинг суннат ўқишларидан ҳеч қанақа наф тегмайди.»

Қуддуси шариф [Иерусалим] шаҳрининг қозиси Муҳаммад Содиқ афанди “Наводир-и фиқҳийя фи мазҳаб-ил-аиммат-ил Ҳанафия” номли фиқҳ китобида, фоита намозининг қазолари қисмида қуйидагиларни билдирмоқдалар: «Буюк олим Ибни Нужайм ҳазратларидан “Бир мумулмоннинг қазога қолган намозлари бўлса-ю, у одам бу намозларини бомдод, пешин, аср, шом ва хуфтон суннатлари ўрнига қазо нияти билан ўқиса, суннатларни тарк этган ҳисобланадими?”- деб, сўралди. Бу сўроққа Ибни Нужайм ҳазратлари: «Суннатларни тарк этган ҳисобланмайди. Чунки, беш вақт намознинг суннатларини ўқишдан мақсад, ўша вақтларда фарздан бошқа бирон намоз ўқишдир. Шайтон инсонга ҳеч намоз ўқитишни хоҳламайди. Фарзнинг ёнида бошқа бир истаган намозни ўқиш натижасида шайтон шарманда қилинган бўлади. Суннатларнинг ўрнига қазо ўқиш билан суннатлар ҳам бажо келтирилган бўлади. Қазо намози бўлган мўминлар ҳар вақтнинг суннатида қазога ният қилишлари лозим. Бу билан, ўша вақтнинг фарзидан бошқа бир намоз ўқилгани туфайли, ҳам суннат бажо келтирилади, суннатга қазо нияти билан киришилгани учун, ҳам қазо қарзи ўталган бўлади. Замонамизда жуда кўп кимсалар фарз қазоларини ўтамасдан, суннатлар билан овуниб юришибди. Булар жаҳаннамга кетишади. Ҳолбуки, суннат намозларини қазо нияти билан ўқиётганлар эса, жаҳаннам азобидан халос бўлишади»-деб, жавоб бердилар.»

Қазо намозлари қандай ўқилади?

Қазо намозлари бўлган мусулмонлар, катта жазодан, азобдан қутилишлари учун тез кунлар ичида бутун қарз намозларини қазо этмоқлари ва бу гуноҳни қилганлари учун алоҳида тавба, истиғфор қилмоқлари керак. Бунинг учун суннатларини қазо нияти билан адо этишлари лозим. Дангасалик қилиб намоз ўқимаганлар, йилларча қазо намози бўлганлар, намозга тураётганларида, суннат намозларининг ниятида, ўша вақтнинг энг аввал қазога қолган намозини қазо этишга деб, ният қилишлари даркор. Қазо намозлари бўлган кишининг суннат намозларини қазога ният қилиб ўқиши, 4 мазҳабда ҳам лозимдир.

Ҳанафий мазҳабида намозни узрсиз қазога қолдириш акбари кабоир, яъни катта гуноҳдир. Бу катта гуноҳ, ҳар бир тўрт ракъат намоз ўқишга кетадиган вақт ўтган сайин икки марта ортиб бораверади. Чунки, намозни бўш вақт топган заҳотиёқ қазо этиш фарздир. Мана шундай ҳисобга, сонга сиғмайдиган ва дақиқа сари ортиб бораётган бу даҳшатли гуноҳдан ва унинг азобидан халос бўлиш учун, қазоларни қуйидагича ўқиш керак.

Пешин намозининг аввалги суннатида; “энг аввал қазога қолган пешиннинг қазосига” деган ният билан ўқиш керак. Пешиннинг охирги суннатини эса, “энг аввал қазога қолган бомдоднинг фарзига” деб ният қилган ҳолда ўқиш керак.

Асрнинг олдидаги тўрт ракъат суннатини, “энг аввал қазога қолган асрнинг қазосига” деб ният қилиб ўқиш керак.

Шомнинг суннатида “энг аввал қазога қолган шомнинг фарзини ўқишга” деб уч ракъат қилиб ўқиш керак.

Хуфтоннинг олдинги суннатини “энг аввал қазога қолган хуфтоннинг фарзини ўқишга” деб ният қилган ҳолда ўкиш керак. Хуфтоннинг охирги суннатида «энг авволо қазога қолган Витри вожибнинг қазосига» деб ният қилиш керак. Мана шу тарзда ўқийдиган одам, бир кунда, ортиқча овора бўлмасдан, ҳам ўша куннинг намозини, ҳам-да бир кунлик қазо намозини ўтаган бўлади. Таровиҳ намозини ҳам қазо нияти билан ўқиш, мақсадга мувофиқдир. Фарз қазоси қанча йиллик бўлса, шунча йил юқоридагидек ибодат қилиш керак. Қазолар битгач яна суннат нияти билан давом этиш мумкин. Агар бўш вақт кўп бўлса, суннатларни кутиб ўтирмасдан бошқа пайтларда ҳам қазоларни ўқиб, қарз ва гуноҳлардан бир соат бўлса-да олдинроқ қутилишга ҳаракат қилиш керак. Ўталмаган қазоларнинг гуноҳи кун сайин ортиб бораётганини унутмаслик керак.

Батафсил

Масбуқнинг Намози

 Имомга иқтидо қиладиган кишилар тўрт тоифага бўлинади. Булар: «Мудрик», «Муқтадий», «Масбуқ» ва «Лоҳиқ»дир.

Мудрик: Намозда таҳрима такбирини имом билан бирга олган, намозга имомла бирга кирган кишига айтилади.

Муқтадий: Таҳрима такбирига улгуролмаган, намозга қироатда етишган кишига айтилади.

Масбуқ: Имомга биринчи ракъатдан кейин етишиб иқтидо қилган кишига айтилади.

Лоҳиқ: Таҳрима такбирини имом билан бирга олгану фақат намозда таҳорат бузувчи бирор иш содир бўлиб, шу сабаб-ла таҳоратини янгилаб келиб, имомга қайтадан иқтидо қилган кишига айтилади. Бу намозхон, яна худди аввалгидек қироатсиз, рукуъ ва сажда тасбиҳларини ўқиб намозини адо этади. Агар таҳорат янгилаш жараёнида дунё сўзи сўзламаган бўлса, имомнинг орқасида турган бўлиб ҳисобланаверади. Лекин, масжиддан чиққач энг яқин жойда таҳорат олиш лозим. Зеро, кўп узоққа кетса, намози бузилади дейилди.

Масбуқ, яъни имомга биринчи ракъатда етишолмаган одам, имом салом бергандан кейин, салом бермасдан ўрнидан туриб, намозининг нуқсон ракъатларини тамомлайди. Қироатларни биринчи, кейин иккинчи, ундан кейин учинчи ракъатларни ўқиётгандек қилиб, бошдан бошлайди. Ўтиришларда эса тўртинчи, учинчи ва иккинчи ракъатдан, яъни намознинг охиридан бошлагандек қилиб ҳаракат қилади.

Масалан: Хуфтоннинг охирги ракъатида жамоатга етишган одам, имом салом бергандан кейин ўрнидан туради ва худди биринчи ракъатдагидек «Субҳонака, Аузу-бисмилло, Фотиҳа ва Замми сура» ўқийди. Рукуъ ва сажда қилгач, туриб кетмасдан ташаҳҳудга ўтиради. Чунки, имом билан ўқиган бир ракат ва ўзи алоҳида ўқиган бир ракъати икки ракъатни ташкил қилган бўлади. Ҳар икки ракъатда бир ташаҳҳудга ўтириш, вожибдир. Масбуқ, «Аттаҳияту»ни ўқигач, ўрнидан туради ва бу сафар худди иккинчи ракъатни ўқиётгандек қилиб «Бисмилло, Фотиҳа ва Замми сура» қироат қилади. Рукуъ ва саждадан кейин ўтирмасдан қиёмга туради. Бу ракъатда эса худди учинчи ракъатдагидек «Бисмилло ва Фотиҳани»ни ўқиб, намозини тугатади.

Батафсил

Имомга иқтидо саҳиҳ бўлиши учун ўнта шарт мавжуд

1. Намозга тураркан такбир айтмасдан аввал, имомга иқтидо қилишга ният қилмоқ шарт. «Уйдим ёки иқтидо қилдим ҳозир бўлган имомга» - деб қалбдан ўтказиш керак. Такбир олиб, намозга киргандан кейин қилинган ният, саҳиҳ бўлмайди.

2. Жамоатда аёллар ҳам бўлса, имомнинг «аёлларга имомлик қилишга» - деб алоҳида ният этмоғи ҳам даркор. Эркаклар учун имоматга ният қилиш, шарт эмас. Агар ният этса, имом ҳам жамоат савобидан баҳраманд бўлади. Ният қилмаса, намоз саҳиҳ бўлади лекин, имом худди ёлғиз ўқигандек савобга эришади халос.

3. Жамоатнинг тўпиғи, имомнинг тўпиғидан орқароқда бўлиши шарт.

4. Имом ҳам жамоат ҳам бир хил фарз намозига ният қилган бўлишлари шарт.

5. Имом билан жамоат орасида аёллар сафи бўлмаслиги шарт.

6. Имом билан жамоат орасида қайиқ ўта оладиган кенгликда ариқ ёки ирмоқ ва арава ўта оладиган даражада йўл бўлмаслиги шарт.

7. Жамоатнинг орасида, имомни кўришга ёки имомни кўриб турган жамоатни кўришга ёхуд табиий овозларини эшитишга имкон бермайдиган туйнуксиз ва деразасиз деворнинг қатъиян бўлмаслиги шарт.

8. Имом билан жамоат, бирбирига боғланмаган ёки тегмай турган икки кемада бўлмасликлари шарт.

9. Ўзга мазҳабдаги имомга иқтидо қилган жамоатнинг намози саҳиҳ бўлиши учун иккита қавл воқиъдур:

Биринчи қавлга кўра: Жамоат, ўз мазҳабларида намозни бузадиган сабаблардан ҳеч бирини имомда кўролмаслиги ва тополмаслиги шарт.

Иккинчи қавлга кўра: Ўз мазҳабида намози саҳиҳ бўлган имомга бошқа мазҳабдаги мўминлар ҳам иқтидо қилишлари мумкин. Бу қавлга кўра, қоплама тиш солдирган ёки тиш ковагини тўлдиртган (пломба) имомларга ҳам иқтидо қилиш жоиз бўлади. (Аҳл-и суннатнинг тўртта, яъни Ҳанафий, Моликий, Шофиъий, Ханбалий мазҳабидан бошқа гуруҳ ёки фирқаларга мансуб кишиларга иқтидо қилиш, жоиз эмас.)

Жамоат бир кишидан иборат бўлган ҳолларда бу одамнинг, имомнинг чап ва орқа тарафида туриши макруҳдир. Бу киши, имомнинг ўнг тарафида жой олади ва тўпиғи имомнинг тўпиғидан салгина орқароқда турса, намози саҳиҳ бўлади. Жамоат икки ёки ундан кўп кишидан иборат бўлса, имомнинг орқасига ўтиб туришлари керак бўлади.

Имомга иқтидо қилган киши, “Субҳонака”ни ўқийди. Имом, овоз чиқариб ўқиса ҳам, ичида ўқиса ҳам жамоат ҳеч нима ўқимайди. [Шофиъий мазҳабида, жамоат ҳам имом билан бирга ичларида қироат қилишади.] Имом жаҳран [овоз чиқариб] ўқиётганида, Фотиҳани битиргач жамоат ҳафиян [ичида] “омин”- дейди. Рукуъдан тураётиб, имом “Самиъ аллоҳу лиман ҳамидаҳ” деганида, жамоат фақатгина “Роббана лакал ҳамд”- дейди. Такбирларни жамоат ҳам ичида айтади. Рукуъ, сажда ва ташаҳҳудлардаги дуоларни бутун жамоат ичида ўқийди.

Витр намози, ёлғиз Рамазон ойида жамоат билан адо этилади. Бошқа вақтларда мустақил ўқилади.

Батафсил

Имомликнинг шартлари

Имом бўла олиш учун олтита шарт тўкис бўлиши керак. Булардан лаоқал биттасига эга бўлмаган одамнинг орқасида намоз дуруст бўлмайди. Шартлар эса қуйидагича:

1. Мусулмон бўлиш. Абу Бакр ва Умарнинг «родияллоҳу анҳума» халифа эканликларига, меърож ҳодисасига ва қабр азобига ишонмайдиган одам имом бўла олмайди.

2. Балоғат ёшига етган бўлиш.

3. Ақли жойида бўлиш. Маст ва эси паст одам имом бўлолмайди.

4. Эр киши бўлиш. Хотин киши эркакларга имом бўла олмайди. Аёлнинг аёлларга имом бўлиши эса, макруҳдир.

5. Ҳеч бўлмаганда, Фотиҳа ва яна бир оятни тўғри қироат қила олиш шарт. Ёддан битта ҳам оят билмайдиган, билганда ҳам тажвид билан ўқий олмайдиган ва нуқул нағма қилиб ашулага ўхшатадиган кишилар, имом бўлолмайдилар.

6. Диний бир узр соҳиби бўлмаслик, шарт. Узрли одам узри бўлмаганларга имом бўлолмайди.

Имомнинг қироати чиройли бўлиши, Қуръони каримни тажвид билан ўқиши лозим. Мақомга ва мусиқа пардаларига солиш, катта гуноҳдир. Намознинг шартларига ва суннатларига аҳамият бермайдиган имомларнинг орқасида намоз ўқилмайди.

«Солиҳ ва фожир мусулмонларнинг орқасида намоз ўқингиз.» - деган ҳадиси шариф масжид имомлари учун эмас, балки жума намозини ўқитадиган амирлар ва ҳокимлар учундир.

Имом бўлишга энг лаёқатли мусулмон– суннатни, яъни дин илмлари-ю аҳкомларини (мазҳаб ҳукмларини) яхши биладиган мусулмондир. Юқорида билдирилган имомлик шартларида, икки мўмин тенг бўлиб қолгудек бўлса, у ҳолда имомлик ҳаққи, Қуръони каримни яхшироқ ўқийдиганига берилади. Агар бу мавзуда ҳам тенг бўлсалар, ичларидан тақводори, яъни ҳаромлардан кўпроқ тийиладигани имом бўлади. Тақвода ҳам тенг бўлишса, ёши улуғроғи имомликка ўтади.

Қул (малай), бадавий, фосиқ, кўр ва ҳароми (никоҳсиз туғилган) одамнинг имом бўлишлари макруҳдир.

Имомнинг намозни, жамоатни қийнайдиган даражада узун ўқитиши, макруҳдир. Аёл кишиларнинг ўзаро жамоат қилишлари ҳам макруҳдир.

Жамоат бир кишидан иборат бўлса, имом уни ўнг тарафига олади. Чап тарафига туриши макруҳдир. Икки киши бўлишса, имом уларнинг бир метр қадар илгарисига ўтиб туради. Эркакларнинг аёл кишига ва ёш болаларга иқтидо қилишлари жоиз эмас. Жамоатда, имомнинг орқасига аввал эркаклар, сўнгра болалар, кейин эса аёллар саф тортишади. Имом, аёлларга ҳам имом бўлишга ният қилган бўлиб, ўша жамоатда бир эркак билан бир аёл киши бир сафда ёнма-ён туриб қолган бўлса, эркакнинг намози бузилади. Агар имом аёллар учун алоҳида ният қилмаган бўлса, аёлнинг ёнига туриб қолган эркакнинг намозига ҳеч қанақа зиён келмайди, намози бузулмайди. Чунки, бу вазиятда, аёл киши намозда, деб ҳисобланмайди. Имом аёлларга ният қилмагани учун аёл кишининг намози жоиз бўлмайди. Тик туриб ўқий оладиганларнинг, ўтириб ўқийдиган кишига иқтидо қилишлари, жоиздир. Фарз ўқиётган киши, нофила ўқиётган одамга  иқтидо қилолмайди. Бунинг акси эса, жоиздир. Имом билан бирга намозини адо этган намозхон, имомнинг бетаҳорат эканлигини фаҳмласа, ўша намозини иёда этади.

Рағойиб, Барот ва Қадр каби кечаларга хос бўлган намозларни жамоат билан адо этиш макруҳдир. Жамоат хоҳласа ҳам, хоҳламаса ҳам, имомнинг намоздаги қироат ва тасбиҳларни суннат миқдоридан ошириб ўқиши таҳриман макруҳдир.

Кеч келиб, жамоатга рукуъда улгура олмаган одам, ўша ракъатни имом билан ўқиган бўлиб ҳисобланмайди. Имом рукуъда турганида жамоатга келган киши, ният қилади ва тик турган ҳолатда такбир олиб намозга киргач, дарров эгилиб рукуъ ҳолатига ўтади. Агар рукуъга эгилаётганида имом рукуъдан бош кўтаргудек бўлса, ўша ракъатга етишолмаган бўлади.

Жамоатда имомдан аввал рукуъ ёки саждага бориш ёхуд қад ростлаш, таҳриман (ҳаромга яқин) макруҳдир. Фарз намозлар битгач сафларни бузиш, мустаҳабдир.

Бир мўмин беш вақт намозини ҳар куни жамоат билан адо этиш учун ғайрат қилса, бутун пайғамбарлар билан адо этгандек савобга ноил бўлади. Бунча савоб ва фазилатларнинг берилиши, имом ўқитган намознинг қабул бўлишига боғлиқ.

Бир киши, жамоатни узрсиз тарк этса, жаннатнинг ҳидини ҳам туёлмайди. Жамоатни узрсиз тарк этадиганларга ҳар тўрттала китобда ҳам “малъун” деб хитоб қилинган.

Беш вақт намозни жамоат билан адо этишга тиришиш керак. Қиёмат куни Хақ таоло ҳазратлари етти қават ер ва етти қават осмонни, Аршни, Курсини ва бутун махлуқотни тарозининг бир палласига қўйса-ю иккинчи палласига эса, шартларига ва суннатларига риоят қилган ҳолда ўқилган битта жамоат намозининг савобини қўйса, жамоат билан адо этилган намознинг савоби оғир босади.

Батафсил

Жамоат билан намоз

Намозда, энг кам икки кишидан бирининг имом бўлиши билан жамоат ҳосил бўлади. Беш вақт намознинг фарзларини жамоат билан адо этиш, эркаклар учун суннатдир. Жума ва Байрам намозларида эса, жамоат – фарздир. Жамоат намозларига кўп-кўп савоб берилиши ҳадиси шарифларда билдирилган. Пайғамбаримиз «саллаллоҳу алайҳи ва саллам» марҳамат қилдиларки: «Жамоат намозига, ёлғиз ўқилган намоздан йигирма етти марта кўп савоб берилади.» Бошқа бир ҳадиси шарифда эса: «Чиройли таҳорат олиб, масжидлардан бири сари, жамоат билан намоз ўқиш мақсадида йўлга тушадиган намозхоннинг ҳар қадамига Аллоҳу таоло бир савоб ёзади ва ҳар бир қадамида амал дафтаридан бир гуноҳ ўчирилади ва яна Жаннатдаги даражасини бир марта юксалтади.»- деб, марҳамат қилинди.

Жамоат билан ўқиладиган намозлар – мусулмонлар орасида бирлик, ҳамдўстлик, ҳамжиҳатлик ва жамият ҳаётини таъминлаб туради. Севги ришталарини мустаҳкамлаб, меҳр-оқибат деган қадриятларни орттиради. Жамоат сабабли, мўминлар тўпланишиб, суҳбат қилишади. Масжидга келолмаганлар, дард-қайғуси бўлганлар, бошига иш тушган ва қийин аҳволда бўлган чорасизлар ва касалликка чалинганлар, ўша суҳбатлар натижасида маълум бўлади. Оқибатда, намоздан кейин жамоатдан баъзилари касал кўришга, баъзилари муҳтожларга ёрдам беришга, яна бошқа бирилари эса кўнгил олиш учун кетишади.

Жамоат – мусулмонларнинг бир тан-у бир жон эканликларига энг чиройли далил ва мисолдир. Бу бирликни бузадиган инсонсурат, шайтонсифат, мазҳабсиз бўлган мол-дунё жинниси мунофиқ тўполончиларга Аллоҳу таоло инсоф берсин!

Касал ва шол бўлган хасталар, бир оёғи кесик бўлган ногиронлар, ўзи юролмайдиган қариялар ва кўзлари кўрмайдиган узрлиларнинг жамоатга иштирок этиши шарт эмас.

Жамоатда, намоз учун иқтидо қилинган мусулмонга, Имом дейилади. Имом бўлиш, унга иқтидо қилиш ва жамоат ташкил қилишнинг ўзига хос бир неча шартлари бордир.

Батафсил