Қарз бериш ёки олиш
Савол: Қандай ҳолатларда қарз олиш жоиз?
Жавоб: Қуйидаги уч ҳолатда қарз сўраш жоиз бўлади:
1. Нафақа олиш учун. Керакли озиқ-овқат каби керакли кийимлар ҳам нафақага киради.
2. Уй олиш, ижарада ўтириш, совуқдан сақланиш мақсадида кийим олиш ёки даволаниш сарф-харажатлари каби эҳтиёжлар учун.
3. Мавқеи, лавозими сабабли одатга кўра кийиниш учун.
Фақат булар учун қарз берилади. Золимларга, фосиқларга, эҳтиёжи бўлмаганга, молини кераксиз жойга, ҳаромга сарфлайдиганга қарз берилмайди. Бошқага қарз бериб, ўзини қийин аҳволга солиб қўйиш дуруст эмас. (Саодати абадия)
Ушбу уч моддада билдирилган хусуслардан ташқари ҳолатларда қарз сўраш жоиз эмас. Масалан, пули бўлмаган кишининг ширинлик ейиш, салқин ичимлик ичиш ва қимматбаҳо кийимлар олиш, ҳаммада борку, улардан қоламанми деб, эҳтиёжи бўлмаган бир нарсани сотиб олиш учун қарз сўраши тўғри эмас. Қисқаси мақом ва лавозими учун керак бўлмаса, қимматбаҳо егулик, ичимлик ва кийим учун қарз олинмайди.
Эҳтиёжи бўлганга қарз берилади. Эҳтиёжи бўлмаганга, мол-мулкини кераксиз ерларга, ҳаромга сарфлайдиганга берилмайди. Бошқага қарз бериб, ўзини қийин аҳволга солиб қўйиш дуруст эмас. Нисобга эга бўлмаган кишининг қурбонлик сўйиши учун қарз олиши жоиз эмас.
Қайтариб бериш ниятида қарз олган кишига Аллоҳу таоло ёрдам беради, қарз берганга ҳам катта савоб беради.
Ҳадиси шарифларда бундай деб марҳамат қилинган:
“Садақа учун ўн савоб, қарз берганга эса ўн саккиз савоб бор.” (Табароний)
“Аллоҳ розилиги учун қарз берганга ҳар кун учун садақа савоби берилади. Фақирдан олажагини қистамаган кишига ҳар кун учун молининг ҳаммасини садақа бергандек савоб берилади.” (Ҳаким)
Қарздор бўлиб қолмасликка қаттиқ аҳамият бериш лозим. Ҳазрати Луқмон Ҳаким “Қарз юки остида эзилгандан кўра тош ташишни афзал кўраман” деган. Чунки қарздор бўлиш одамни куфргача олиб бориши мумкин. Жаноби пайғамбаримиз марҳамат қилдиларки:
“Ё Рабби, куфрга тушишдан ва қарздор бўлишдан сенга сиғинаман.” (Насоий)
“Қарзсиз киши эркин яшайди.” (Байҳақий)
“Ҳузур-ҳаловатда бўлганингизда қарзланиб ғам-андуҳда яшаманг!” (Ҳаким)
“Қарз олишдан сақланинг! Қарз кечаси ғамга, кундуз зиллатга сабаб бўлади.” (Байҳақий)
Олинган қарзларни имкон туғилиши билан тўлашга ҳаракат қилиш керак. Бўлиб тўлаш шарти билан олинган молларнинг тўловини ҳам ўз вақтида адо этиш керак. Қарзини тўлашни кечиктириш гуноҳдир. Иброҳим Адҳам ҳазратлари “Қарзи бор киши ёғли ва сиркали овқат емаслиги керак” деган. Қарзи бўлган киши қарзини тўламасдан туриб садақа ҳам бермаслиги лозим. Ҳадиси шарифда марҳамат қилиндики:
“Ўзи ёки бола-чақаси муҳтож ёхуд қарздор бўлганнинг берган садақаси қабул бўлмайди.” (Бухорий)
Эҳтиёжи бўлмаганга, пулини кераксиз жойларга, ҳаромга сарфлайдиганларга қарз бермаслик керак. Қарзини вақтида тўлай олмайдиган кимса бориб яна муҳлат сўраши керак. Тўлаш имкони бўлгани ҳолда қарзини кечиктириш зулм, гуноҳ бўлади. Бир кимса моли бўлгани ҳолда қарзини тўлашни бир соат кечиктирса, золим ва осий бўлади. Намоз ўқиётганда ҳам, рўза тутганида ҳам, яъни ҳар он лаънат остида бўлади. Моли бўлиш дегани пули кўп бўлиш дегани эмас. Сотадиган бирон нарсаси бор бўлиб, сотмаса, гуноҳ ишлаган бўлади.
Ҳадиси шарифларда марҳамат бундай деб қилинган:
“Қарзни қайтармаслик нияти билан олган кимса қиёматга ўғри сифатида келади.” (Ибни Можа)
“Имкони бўлгани ҳолда қарзини тўламаган кимсага ҳар куни зулм қилиш гуноҳи ёзилади.” (Табароний)
“Олган қарзини қайтармаганга Аллоҳу таоло қиёматда “Бу кишининг ҳаққини сенда қолдиради деб ўйладингми?” деб, унинг яхши амалларини олиб қарз берган кишига беради. Агар қарздорнинг яхши амаллари бўлмаса, қарз берувчининг гуноҳларини қарздорга юклайди.” (Табароний)
Қарзини тўлай олмаётган кишига муҳлат бериш савобдир. Ҳадиси шарифларда қуйидаги марҳамат қилинган:
“Қиёматнинг даҳшатидан қутулишни истаган киши қийин аҳволда қолган қарздорга муҳлат берсин!” (Табароний)
“Қийин аҳволда бўлган кишини роҳатга қовуштирган ёки унинг қарзини тўлаганни Аллоҳу таоло қиёматнинг даҳшат, қўрқув ва ташвишларидан қутқаради.” (Муслим)
“Балодан қутулиш, тилагига қовушиш ва Арш остида паноҳ топишни истаган киши қийин аҳволда қолган қарздорга муҳлат берсин ёки ундан оладиган пулини кечиб юборсин!” (Абдурраззоқ)
“Қиёматда гуноҳи кўп бўлган бир мусулмонни ҳисобга тортишади. У кимса “Менинг ҳеч яхшилигим йўқ. Фақат шогирдимга “Фақир бўлган қарздорларни қийнама. Қачон қўлларига пул тушса шунда беришларини айт. Бирон нарса сўрасалар бер, қўлини бўш қайтарма” деб айтардим” дейди. Аллоҳу таоло ҳам уни авф этиб “Бугун сен муҳтожсан. Сен дунёда қулларимга раҳм қилганингдек, бугун биз ҳам сенга раҳм қиламиз” деб буюради.” (Бухорий)
Савол: Қарз бераётганда ҳаром ишламасдан муддат белгилашнинг бир йўли борми?
Жавоб: “Бай ва Ширъа рисоласи”нинг Исмоил бин Усмон тарафидан қилинган шарҳининг 59-саҳифасида “Қарз бераётганда муддат белгилаш молни ортиғига насияга сотиш бўлади. Бу эса фоиздир, катта гуноҳ” деб айтилган.
Миқдори оз бўлган пул учун қайтариш вақтини белгилаш муҳим бўлмаса ҳам миқдори кўп бўлган пул учун қайтариш вақтини белгилаш лозим бўлиши мумкин. Тилхатда қайтариш вақтини кўрсата олиш учун “Саодати абадия” китобида қуйидаги усуллар айтилган:
1. Қарз сўраган кишидан кафил сўрайди. Кафилдан қарзни қайтариш санаси ёзилган вексель олади. Қарздор ҳам кафил пулни тўлаши керак бўлган кунда қарзини беради.
2. Қарздор қарзини ўзидан қарздор бўлган бирига ҳавола қилади. Ҳавола қилинган кишининг қарзини тўлаш вақти аниқ бўлса, олажаклига ўша вақтда қайтаради. Вақти аниқ бўлмаса, қарз берувчи ҳаволани қабул қилган киши билан вақтини келишиб олади.
3. Қарз сўраган кишига берадиган қарзи миқдорида арзон бир нарсани сотади. Ундан бу сотиш учун вақти кўрсатилган тўлов тилхатини олади. Сўнгра бу нарсани шу нархда нақд пулга қайтиб сотиб олади. “Ҳадийқа”да “Қарз берадиган кишисига бир варақ қоғозни ҳам минг пулга (қиммат) сотиш жоиздир” дейилган.
4. “Ашбоҳ”да “Қарз бераётганда тилхатга тўлаш вақтини қўя олиш йўлларидан бири моликий мазҳабини тақлид этишдир” дейилган.
“Мизон”да “Моликий мазҳабида қарз берилган молни, пулни тўлаш керак бўлган вақтдан аввал ёки кейин сўрай олмайди. Ўз вақтида сўраши лозим” дейилган. Лекин бошқа мазҳабни фақат қийинчилик вақтида тақлид қилиш жоиз бўлади. Тақлид этилган мазҳабнинг тақлид қилган хусусидаги бутун шартларини ўрганиб буларга амал қилиш лозим.
5. Ибни Обидинда “Фалончига берадиган қарзимга кафил бўл, деса у ҳам қабул қилиб қарзини тўласа, кафил қарздорга “Муайян вақтда менга тўлайсан” дейиши мумкин. Лекин “Фалончига бўлган қарзимни тўла” деса, у ҳам қабул қилиб тўласа, қарздорнинг унга пулни муайян вақтда [яъни берадиган кунни белгилаб] тўлаши жоиз бўлмайди. Чунки қарздор ўрнига тўлаган бўлиб, қарздор энди ундан қарз бўлиб қолди. Қарзнинг маълум бир кунда тўланиши эса жоиз эмас” деб айтилган.
Савол: Ёрдам қилаётганда, қарз бераётганда қариндошларга кўпроқ эътибор бериш керакми?
Жавоб: Ҳаммага яхшилик қилиш, қарз ёки садақа бериш катта савоб. Қариндошга берилган ёрдам ундан ҳам катта савоб. Бир аёл Расулуллоҳдан “Фақир эримга пул ҳадя қилсам садақа ўрнига ўтадими?” деб сўради. Пайғамбаримиз “Икки савоб бор. Бири садақа савоби, иккинчиси силаи раҳм садақаси” деб жавоб бердилар. (Бухорий)
Бу хусусдаги ҳадиси шарифлардан бир нечтаси:
“Сендан юз ўгирган қариндошингга берилган садақа фазилатлироқдир.” (Табароний)
“Яқин қариндош ва қўшнига берилган садақанинг савоби икки баравар кўпдир.” (Табароний)
“Пулингизни аввал ўз эҳтиёжларингизга, ундан ортса бола-чақангиз эҳтиёжларига сарфланг! Бундан ҳам ортса қариндошларингизга ёрдам қилинг!” (Муслим)
“Бир кишидан амакисининг ўғли ёрдам истаса, у имкони бўлгани ҳолда ёрдам бермаса, қиёмат куни Аллоҳу таолонинг фазлидан маҳрум қолади.” (Табароний)
“Бир мусулмонга қарз берган киши икки баравар савоб қозонади.” (Ибни Можа)
Савол: Қарзга олинган олтин қайтариб берилаётганда қийматига кўра пул, валюта ёки бошқа мол билан берилса жоизми?
Жавоб: Қарз берган киши рози бўлса, ҳар қандай мол билан бера олади.
Савол: Қарз олинган пулни бошқага қарз бериш жоизми?
Жавоб: Зарари йўқ.
Савол: Мендан қарз сўраган одамдан гаровга бирон нарса сўрашим жоизми?
Жавоб: Ҳа, жоиз.
Савол: Ҳадид сурасида Аллоҳга "қарзи ҳасан" [чиройли қарз] бериш таъбири ўтган. Чиройли қарз дегани нима?
Жавоб: Қарзи ҳасан динга мос берилган қарздир. Хуш кайфият билан, ихлос билан, энг қийматли молдан Аллоҳ йўлида берилган қарз деганидир. Динга мос бўлиши учун қарз фақат Аллоҳ розилиги учун берилиши лозим. Ҳар қандай дунёвий манфаат, фойда кутмаслик керак. Қарз олган кишидан ҳадя қабул қилиш ҳам манфаат кўриш бўлиб, жоиз эмас. Ҳадиси шарифда “Фойда келтирадиган ҳар қандай қарз фоиздир” деб марҳамат қилинган. (Имом Суютий)
Бу ҳадялар ҳар доим бериб туриладиган ҳадялардан бўлса, жоиздир. Ҳар доим ёнига борганида чой, қаҳва билан меҳмон қиладиган бўлса, қарз берганидан кейин яна борганида чой берса жоиздир. Лекин чой билан бирга ёнига бирон ширинлик қўшса ёки кел бир овқатланайлик деса, бу жоиз бўлмайди.
Савол: Топиши ҳаромдан бўлган кишидан қарз олса бўладими?
Жавоб: Топишининг ярмидан кўпи ҳалол бўлса, қарз олиш жоиз.
Савол: Доллар билан қарз берсак, девалвация ёки инфляциядан кейин яна доллар билан олсак жоизми?
Жавоб: Ҳа, жоиз бўлади.
Савол: Ўнта дўст қўлимизга пул тушганда бир дўстимизга омонат қилиб берамиз. У ким қанча пул берса унинг ҳисобига ёзиб қўяди. Бу пулларни бир ҳисоб рақамида сақлайди. Унга пулни омонат бераётганда ҳар турли фойдаланишга ваколат бердик. Бу бир жамғарма бўлди. Бундан қарз пул олсак жоизми?
Жавоб: Ҳа.
Савол: Қарз берганда вақт ўтиши билан пулнинг қиймати тушмоқда. Қарз берган киши зарар кўрмоқда. Масалан, берган пулим 100 доллар қийматида бўлса, қарз олаётган кишидан 100 долларга тилхат олсам “Қўлингга қачон пул тушганда менга 100 доллар берасан” десам дуруст бўладими?
Жавоб: Бўлади. Ҳатто қарз берган киши рози бўлса, қарздор пулни бераётганда ўша вақтдаги 100 доллар қийматидаги олтин, қоғоз пул, зайтун ёғи ёки бошқа мол билан бериши мумкин. Бу ерда муҳими олажаклининг рози бўлишидир. Қарз берган киши “Олтин бердим, фақат олтин оламан” деса, бошқа нарса билан бера олмайди. (Баҳр-ур-ройиқ)
Савол: Бир дўстимга конвертда минг сўм қарз бердим. У санамасдан олди. Уйга бориб санаса, кам чиқибди. Нима қилишим керак?
Жавоб: Пулни олиб-бераётганда санаш суннатдир. Иккалангиз “Ёлғон гапираётган бўлсам, Аллоҳ лаънат этсин” дегандан кейин биргаликда пулни санайсизлар. Пул қанча чиқса, шу қабул этилади.
Савол: Бир грамм олтин қийматида қоғоз пул қарз бериб, қайтаришда бир грамм олтин берасан десам жоизми?
Жавоб: Имом Абу Юсуфга кўра жоиз.
Савол: Қарз берган пулимни ичимдан дўстимга ҳадя қилдим. Дўстим қарзини тўлашга келганида олдим. Жоиз бўлдими?
Жавоб: Ҳа. Ният қилган билан ҳадя берилган бўлмайди. Ҳадя қабул қилиш билан олганнинг мулки бўлади.
Савол: Ишонган бир кишимизга ёки танийдиган одамга насияга мол сотганда ёхуд қарз берганда тилхат ёздириш шартми?
Жавоб: Ҳа, тилхат ёздириш ёки икки эркак гувоҳлигида бериш суннат. Вожиб деган олимлар ҳам бор. Чунки Қуръони каримда маолан “Эй иймон келтирганлар, маълум вақтга қарздор бўлганингизда уни ёзинг. Икки гувоҳ бўлсин. Қарз катта ёки кичик бўлсин, уни муддати билан ёзишга эринманг. Бу Аллоҳ наздида энг тўғри, гувоҳлик учун энг мустаҳкам ва шубҳаланишингиздан энг узоқ бўлганидир” деб буюрилган. (Бақара, 282)
Тилхат ёзиш ишонмасликни кўрсатмайди. Инсон унутиши мумкин. Динимиз амрига амал қилиб, тилхат ёзилса ёки гувоҳлар бўлса, бунинг олди олинган бўлади.
Оз миқдорда қарз олганда бир қоғозга “фалончадан шунча қарз олдим” дея ёзиб, қарз берганга берилиши ёки гувоҳ иштирокида бўлиши афзалдир. (Радд ул мухтор)
Савол: Бақара сурасининг 282-оятида “Қарз бераётганда муддатини ёзинг” деб буюрилган. Қарз бераётганда тилхатга муддатини қўйиш жоизми?
Жавоб: Савдо қилаётганда қарз бўлиб қолса, тилхат бериш муддати ёзилади. Қарз берилганда эса муддат қўйилмайди. Муддатни қўйиш лозим бўлса, Моликий мазҳабини тақлид қилдим дейиш кифоя. Нариги уч мазҳабда қарз бераётганда қайтариш вақтини белгилашнинг зарари йўқ.
Савол: Олинган қарзни бўлиб тўлаш йўли билан беришни сўраш жоизми?
Жавоб: Йўқ, жоиз эмас. Қарз олиш дегани бирон нарса сотиб олишга ўхшамайди. Савдода ҳам тўлов муддатини, ҳам бўлиб тўлайдиган миқдорни ва саналарини белгилаш керак. Қарз олганнинг эса қарзни мумкин бўлган илк фурсатда қайтариши керак. Ҳаммасини бирдан тўлашга кучи етмаса, қўлига пул тушгандан кейин тўлайди.
Қарз бераётганда ёки берганидан кейин олажагини бўлиб тўлаш йўли билан сўраш Ҳанафий мазҳабида жоиз эмас. Эҳтиёж бўлганида Моликий мазҳаби тақлид этилиб, бўлиб тўлаш йўли билан олиши мумкин.
Савол: Қарз олган киши қарзини тўлаётганида қарзидан ташқари пул ёки мол каби нарса ҳадя қилиши жоизми?
Жавоб: Ҳа, ҳадя сифатида бирон нарса бериши мумкин. 10 минг сўм қарз олган бўлса, 15 минг сўм бериб “5 мингги ҳадя” дея олади. Бунинг зарари йўқ.
Қарз бераётганда бирор манфаатни шарт қилиб қўйиш фоиз бўлади, ҳаромдир. Шарт қўйилмасдан тўлаётганида ортиқча бирон нарса қўшиб бериш жоиздир. (Саодати абадия)
Савол: Қарз олинган пулни ёки ҳадя қилинган нарсани бошқа бировга беришга бўладими?
Жавоб: Ҳа, бериш мумкин. Ҳадя қилиб бериш мумкин бўлганидек садақа қилиб бериш ёки сотиш ҳам мумкин.
Савол: Бир кишига “Бу пулни олиб сарфла, ёки эгнингга кийим-бош олиб кий” деса, булар ҳадя қилинган бўладими?
Жавоб: Бир кишига “Ол, сарфла” дея берилиб, ҳадя эканлиги айтилмаган пул, у кишига берилганда қарз бўлади. Лекин “Ол, кий” деб берилган либос ҳадя бўлади.
Савол: Жуда кўп миқдорда нон қарз сўраган кишига нонлар донаси ҳисоблаб бериладими ёки оғирлиги тарозида тортилиб бериладими?
Жавоб: Гўштни тарозида тортиб, нонни эса донасини ҳисоблаб ёки тарозида тортиб бериш жоиз.
Савол: Бир киши олган қарзини ойма-ой бўлиб тўлаш шаклида ёки бошқасига ҳавола этиб тўлаши мумкинми?
Жавоб: Бировнинг қарзини бошқаси тўлай олади. Қарз тўлаганнинг қарз тилхатида унинг мулки кўрсатилган бўлса, уни қайтариб сўраши мумкин. Берилган қарзни маълум миқдор ва маълум вақтларда бўлиб тўлаш шаклида бера олмайди. Қўлига пул тушиши билан борича тўлаб қарзини ёпади. Лекин қарзини бошқасига ҳавола этса, ҳаволани қабул қилган кимса, қарзни маълум вақтлар белгилаб бўлиб тўлаши мумкин.
Савол: Қарзини ёки олажагини бошқасига ҳавола этди, дейилади. Бу ерда ҳавола дегани нима?
Жавоб: Қарздорнинг олажаклига “Қарзимни фалон кишидан оласан” деганида олажаклининг бу таклифга келишув жойида рози бўлишига “Ҳавола” дейилади.
Савол: Бировга қарз бераётганда фалон вақтда тўлайсан деб қарзни тўлаш муддатини белгилаш жоизми?
Жавоб: Бу ҳақда Ҳамза афанди рисоласида бундай дейилган:
“Қарз бераётганда муддат белгиламаслик керак. Чунки вақтини белгиласа, молни ортиқча пулга насияга сотган бўлади. Бу эса фоиздир. Тилхатга қарзни бериш муддатини қўймаслик билан қарз берувчи берган пулини хоҳлаган пайтда қайтариб сўраш ҳуқуқига эга бўлмоқда, маълум бир вақтни кутишга мажбур бўлмайди. Муддат белгиламасдан қарз бериш лозим ва хоҳлаган пайтда қайтариб сўраши керак. Жоҳилларнинг "берилган қарзни тўлашини сўраш савобини кетказади", дейиши тўғри эмас. Қарздорни ранжитмасдан, миннат қилмай, ҳаққини сўраш жоиз. Бировни ранжитиш бошқа бир гуноҳдир.”
